M. A. Yusupova San’atshunoslik iti direktori, Arxitektura doktori

Ayval 
rangli koshin bilan g‘ ishtlarning yoki terrakota plitkalaming o ‘yma 
|iaq sh i 
yuzasi sirlana boshlandi. Rang naqshinkor b o ‘ rtmani boyitib, devor 
sa th id a n
uni yorqin dog‘ lar sifatida ajrata boshladi. Rangda feruza-lojuvard 
tuslar 
ustun, boshida ranglar soni kam bo'lgan. Deyarli bir paytning o ‘ zida 
me’ moriy bezakda koshinli plitkalarda naqqoshlik paydo b o ‘ ldi. Ravoq va 
devorlar mayolika, xilma-xil tusli y o ‘ nilgan mozaika va sirlangan terrakota 
bilan 
pardozlangan edi (109-rasm).
Muhim yangiliklardan me'morchilikda ko'pranglikka o'tishning yakuni
XIV asrning oxirida m e’ moriy-bezak san’atining eng ulkan yutuqlaridan 
hisoblangan, koshinlik terma mozaika deb hisoblangan turi 0 ‘ rta Sharq 
xalqlarida keng tarqalgan. Uni bajarish texnikasining xususiyatlari shundaki, 
naqsh qismi avval turli rangli sirlangan keramik plitkalardan yo'nilib 
chiqiladi. Shu plitkalar plastik maxsus loydan bajariladi va ulardan bir 
necha m illim etr q a lin lik d a
naqsh elementlari oson y o ‘nila- 
di. Shu tarzda tayyorlangan 
naqsh boiaklari birlashtiriladi 
va shundan keyin gips bilan 
devor sathiga o'rnatiladi (
110
- 
rasm).
Sirlangan koshinli mozaika 
rangi tusning tiniqligi, yorqin- 
ligi va to ‘ qligi bilan ajraladi, bu 
xususiyatlarga naqqoshli mayo- 
likada yetishish qiyin b o ‘ lgan, 
chunki sirlangan sath ustida 
naqsh kuydirilganda bo'yoqlar 
oqib, bir-biriga qo'shilib ketar 
edi.
0 ‘ rta Osiyo mozaikalarida 
uslublashtirilgan gulli motivlar 
ustun b o ‘ lib, ko‘pgina hollarda 
to‘q k o‘ k zaminda, ko‘ p rangli 
tantanali naqshlar yaratildi. Shu 
bilan birga pilonlarni va hasha­
matli ravoqli peshtoqlarni to ‘ l- 
diruvchi 0 ‘ rta Osiyo mozaikasi, 
kom pozitsion fikrlar ko‘ lami 
bo‘yicha, rang yechimi ifodasi 
hamda naqsh m utanosibligi, 
m ahobatli rangtasvir bezagi 
xususiyatiga ega. 0 ‘ rta Osiyo 
me’ moriy bezagi uchun uning 
shakllari k o ‘ p qirraligiga qara-

---

may, har bir naqshning kompozitsion qurilishi asosida jiddiy mantiq a ■
matematik hisob va geometrlashtirish yotadi. 
lcl
Mahobatli m e’ morchilik asarlarida ulkan masofadan o'zining ko‘ rk 
bezakli pardozi bilan lol qoldiruvchi naqshlar tuzilishida ma’ lum tiz ^
aniq ifodalanib turibdi. Yaqindan bino interyerida, pilonlarida va pesht 
ravoqlaridagi bezak beqiyosligi ochiladi. Har bir naqqoshli kompozitsiv^ 
murakkab umumiyning qismi bo'lib, shu bilan birga o ‘ zaro tugallangan 
badiiy yaxlitlikni namoyon etadi.
M e’ moriy yodgorliklaming eng qadimgilari orasida X IV —XV asr san’at 
kurrasi yorqin ifodalangan, ayniqsa K o'hna Urganchdagi T o ‘ rabek-Xonim 
maqbarasi ajralib turadi. 
0
‘tgan davr peshtoq-gumbazli maqbaralardan 
farqliroq, T o ‘ rabek-Xonim m e’ moriy hajmlaridan bir necha o'zaro hamo- 
hanglikda bog'langan kompozitsiya sifatida yechilgan. Binoning asosiy qis- 
mini 0 ‘rta Osiyo uchun umuman xos bo'lmagan o ‘ n ikki tomonli rotondani 
tashkil etib, barabanga o'rnatilgan baland havorang konikali gumbaz bilan 
yakunlangan. Janubdan sarvqomat nisbatli peshtoq, shimoldan — gumbazli 
dahana birikkan. Asosiy xonaning tarxi oltiburchakli, har bir tomonida 
kirish qismi mohirona tashqi o ‘ n ikki yoy qirra chizmaga moslashtirilgan. 
Tarx abrisi ingichka va nozik ishlab chiqilgan: kirish — besh burchakli 
chuqur tokcha bilan chiroyli profilirovkaga almashiladi. M e’ morchilikda 
vertikal chiziqlar belgilangan: peshtoq, tashqi qirralardagi tokchalar, 
barabandagi dekorativ pannolar yuqoriga yuksalgan mutanosiblikka ega. 
Interyer ko‘ lami uch qator kichiklashayotgan o'qsim on ravoqlar tufayli 
ayniqsa baland tuyulmoqda.
0 ‘ rta Osiyo m e’ morchiligida birinchi bor T o ‘ rabek-Xonim bezagida 
keramikali mozaika qo'llanila boshlandi. Bu maqbarani yaratgan ustalar, 
ma’ lum shakllarni, boy bezaklarni ulkan mahorat bilan birlashtirdilar. 
Tashqaridan bino devorlaridagi rangli namoyon va peshtoqlar g ‘ ishtchalar 
zaminidan alohida ajralib turibdi. Lekin interyerda yaxshi saqlangan mozaika 
ayniqsa katta taassurot qoldiradi. Mozaikali naqsh gumbazning plafonini 
butunlay qamrab olgan.
Qurilish konstruksiyasida stalaktitli paruslar va naqshli gumbazlar keng 
q o ‘ llana boshlandi, ularning sathi ko'pincha qovurg'ali bezatilar edi. Ko‘p 
hollarda haddan tashqari bezatilish tufayli, o ‘tgan davrlarga xos bo'lgan 
bezak va konstruktiv shakl bilan birgalikda chambarchas aloqasi buzilgan 
edi.
X IV asr oxiri XVasr boshlarida Samarqand yodgorliklaridan biri