M. A. Yusupova San’atshunoslik iti direktori, Arxitektura doktori

82

---

60-rasm.
M e 'm o rch ilik d a gaz taq sim i m o d u li (K .S .K ryukov ch izm alari).
o'lchamlari 
tu rlich a b o ig a n . M isol tariq asid a XVI asr m e ’m ori gazga 
taqsimlangan tarxi n am u n a b o ‘ladi.
Zam onaviy o ‘lkam iz ta d q iq o tc h i-m e ’m orlari M .S.B ulatov, P .S h .Z o - 
hidov, K.S.Kryukov 0 ‘rta Osiyo m e’m orchiligida q o ‘llanilgan m utanosiblik 
masalalarini tad q iq o t etganlar.
Zam onaviy om m aviy qurilishda m utanosiblik m odul tizim i binoning 
barcha qurilish unsurlari va gabaritlarini (tashqi o ic h a m la r) bir xillashtirish 
hamda tipizatsiyalashtirish u ch u n zarur sh art-sh aro itlar paydo b o ‘ldi.
Geometrik o^xshashlik 
m utanosiblikning boshqa tizimi tartibida quriladi. 
Bu tizim keng q o 'llan ilm o q d a, chunki m e ’m orning am aliy ishida turli 
^atem atik bog'liqliklar, ayniqsa geom etrik, chiziqli ifodalar bilan ish yuri- 
tishga to ‘g‘ri keladi.
Binoning chiziqli vertikal joylashgan unsurlari kabi vertikal va gorizontal 
unsurlar o ‘rtasida m utanosiblik bogiiqligi ham mavjud. Birinchi bog'liqlik 
kesmalarning geom etrik o'xshashligida ifodalangan, ikkinchisi esa to ‘g‘ribur- 
chak o ‘xshashliklar b o ‘lishi m um kin. Kesm a va jism lar o ‘xshashligi ayrim 
unsurlarni m a ’lum bog‘liqlikda birlashtiradi, bu esa ularni yagona uyg‘u n-
83

---

s j^rasm .
M e’m orchilikda chiziqli unsurlarning o ' x s h . a s h nam unalari.
kesm alarining bo'lingan qism lari; 
b
- o ‘x s h a s h a * n ta b lem en tn in g boMingan 
e — o ‘x s h ^ _ shak llarn in g o ‘xshashligi sifatida m utanosiblik b o g g 'liq lik n in g grafikli ifodasi; 
4ismlari; 
d
e
— o 'xshash tarz va uning unsurlarini b o ' l i n g a r i qism lari.
-
yaxlitlikka olib keladi. Kesmalaming g e o m e t r i k o ‘xshashligio‘zi- 
lashtirilga, 
jfodasida, ya’ni unga kirayotgan q i s m la m i n g o ‘zaro bog'liqligini, 
ning o d d i ^ a t jo zo qilish va jiddiy kelishilganlik m u ta n o s ib lig in i ko'rsatadi. 
bir-birini 
.s fjid a ikki chiziqli unsurlarning: A : a - B : b - C : c , bo'lingan nisbat-
61-a
x''
sxemalari vaayrim m e’m oriy yodgorliklarrida shunday mutano- 
la m in g g r^ jq jik lari keltirilgan. 61 -й-rasm da grafikli k o 'r s a t i l g a n mutanosiblik 
siblik bog* - 
\
A :B -a:b nisbatlarda ifodalangan t o ‘g ‘ rib u rc h a k jismlarda 
bog‘liq lik l u fn k in . B unda o ‘xshashlik prinsipi sifa tid a s h a k lla r joylanishiga 
kuzatish 
x i.
ja gon allarning parallel yoki p e r p e n d ik u la r joylanishi olinadi. 
nisbatan < rrjin g bu xususiyati, m e’m oriy asarning t a d Q i q o t i va loyihalash- 
Diagonall^ u t anosiblik nisbatlarni topish hamda a m a l - d a ko'rishga imkon 
tirishida 
i t j
rasm ).
beradi (61 
turli m e ’m oriy inshootlarda m u t a n o s i b l i k sxemalari va
6 2 -ras 
1 ^
bog‘liqliklari misollari nam oyon etilg an . 
m utanosib i r j(< bog‘lanishlar ko‘hna m e’morchilik m u ta n o s ib lik la rd a aniq
G e o m ^ o u sohadagi ilmiy tadqiqotlar qurilish a m a l i y o t i usullari bilan 
ko'rilgan. e s tetik dunyoqarashlarning bog‘lanishini k o 'r s a t a d i .
o'sha davr 
q o ‘lining yonga keng yoyilgan holati t o ‘ rt tirsakka 
t o ‘g‘rj 
O dam
u
«o‘lchov saijini» (sajen) 
t u s h u n c h a s i g a
ega bo‘ldi; Q° * 
keladi, biri ^ n g lig i esa «qarich» o‘lcham ini tashkil 
q i l a d i ,
u tirsak 
uzunligig3 
Panjasinin^ ^ rnarta to ‘g ‘ri keladi (6 3 -a rasm). S h u n d a y qilib, 
« o ‘lchov 
nisbatan 
^j^ h am n i teng ikkiga taxlaganda, asosiy m u n ta z a m lik n in g qul# 
saijini», — ‘j^jfligi deb hisoblanadi. Shuningdek, o‘rta asrla rd ag i ikkitalj 
o ‘lchagich 
va ’ni «to‘g‘ri yoki tm utarakanli sariin» a t a l m i s h rus o ‘lcharnlarl 
(juft) qadat’ ’ 
keng tarqalP