Balet ijodi.
L.Yakobsonning postanovkasiga boshqacha munosabat shakllandi. Bu
haqda
D.D.Shostakovich “Oltin asr” ustida ishlaganligini xotirlab, xoreografiya xarakterini
ta’riflaydi va shunday yozadi: “Bu yerda Yakobson xoreografiya tiliga o‘tkazgan
sportning barcha turlari mavjud edi. Barcha sahnalar bitta yaxlitlikni tashkil qilgan.
Masalan, nooddiy dinamik harakatdan so‘ng birdaniga olomon to‘xtab, sekinlik
bilan oqib borar edi. Bunday qo‘llanilgan xoreografik usuldan to‘lqinlanib ketgan
tomomshabinlar gulduros
qarsaklar chalar, qarsaklar ovozi musiqa ohanglarini
menga eshitishga halaqit berar edi. Xotiradan o‘chmas damlar! Xolbuki, men
Yakobson bilan birga san’atda birinchi bor tug‘ilgandek o‘zimni his etdim. Va
mening musiqam xoreografik talqinida yangicha jaranglar edi” (278, 11).
D.D.Shostakovichning baletlaridan oldin zamonaviy mavzu muammolarning
qiziqarli yechimi S.Prokofyevning “Po‘latli sakrash” baletida paydo bo‘lgan (1925).
“Po‘latli sakrash” baleti S.Dyagilevning 58 rassom G.Yakulov
bilan birgalikdagi
hamkorlik tashabbusi tufayli yuzaga kelgan. Spektakl o‘tib ketayotgan eski dunyoni
va yangi, industrial Rossiyaning tug‘ilishini namoyish qilar edi. Bu g‘oya agitteatrga
yaqin bo‘lgan plakat san’ati shakllarida amalga oshirildi. Baletning birinchi qismida
ikkita biri-biriga kontrast qahramonlar guruhi yuzaga keladi. Ular “Sinie bluzi”,
Ishchi yoshlar teatri postanovkalarida oldin ham mavjud bo‘lgan, ammo
S.Prokofyev bu san’at bilan tanish bo‘lmagan. Kompozitor bir tomondan
komissarlar, notiqlar, matroslar, ishchi
ayolning portretlarini yaratdi, boshqa
tomondan mayda savdogarlar – xaltafurush, konfetfurush va papirosfurushlarni aks
etdi. Baletning yakuniy sahnalarida yana bir personaj – fabrika paydo bo‘ladi. Bu
umumlashgan obraz – ya’ni dunyo yoshlarining kuchini, harakatga bo‘lgan
ehtiyojini qamrab olgan. Balet XX asrda sodir bo‘layotgan
industrializatsiya
jarayonining yuqori ruhiyatini bera turib, sodda shaklda, dunyoni o‘zgartirish
to‘g‘risidagi orzularni va yangi avlodning kuchi va oldinga intilishini
aks ettirgan
edi. Qayd etish lozimki, balet g‘oyasi konstruktivizm g‘oyasi va uning “istiqbol
oldidagi xursandchiligi” (B.Asafyev) bilan chambarchas bog‘liq bo‘lgan. Baletning
musiqiy yechimi S.Prokofyevga xos bo‘lgan xususiyat (zamondoshlar ayniqsa
“Bilak uzuk taqqan matros va ishchi ayol” epizodini alohida qayd qilardi),
“mashinalar raqsi” epizodlarida yoqimli kuylar bilan ajralib turardi. B.Asafyevnig
fikricha, shuning uchun spektakl jonli voqe’lik kabi qabul qilinar edi. Ammo
“Po‘latli sakrash” ba’zilar tomonidan bunday qabul qilinmadi. Ayniqsa, RAPM
chilar doirasi mazkur spektaklga salbiy munosabatda bo‘lgan. Ular spektaklni
sahnalashtirishga qarshilik ko‘rsatishdi, Prokofyevning
yuqori ruhiyatli musiqasi
salbiy talqin qilindi. Bularning barchasi baletga salbiy ta’sir ko‘rsatdi. “U (Ikkinchi
qism) aqlidan ketgan odam ustidan g‘alaba qozongan kuchning qo‘li bo‘lgan
zamonaviy fabrikaning avtomatlashtirilgan qiyofasini ko‘rsatadi. Bu qo‘llar o‘zi
bajarayotgan harakatlar ma’nosini tushunmaydi. Ular faqat bir narsani, ya’ni bu
harakatlarni to‘xtatmasdan qilishi kerakligini biladi, ularning yuzlari qotib qolgan
59 va hech qanday ma’no bildirmaydi”, - deb yozgan edi 1927-yilning avgust
oyida
“La revue musicale” jurnali” (36, 21).