Ж. Ҳасанбоев, Ҳ. Сарибоев, Г. Ниёзов, О. Ҳасанбоева, М. Усмонбоева

§ 3. Ўкувчиларнинг маънавий тарбияси ва камолотида эътиқод тарбиясининг ўрни 
Ўзида юксак фазилат, маънавий-аҲоқий поклик ва инсоний камолот каби хислатларни 
бир-бири билан уйўунлаштирадиган шахс тарбияси таълим-тарбия тизимининг бош масаласи 
ҳисобланади. 
Инсон табиатда дунѐга келиб, жамиятга камол топар экан, шубҳасиз, тарбиянинг турли 
воситаларидан фойдаланади. Маънавият тарбиясидаги эътиқод тушунчасини ана шундай тарбия 
воситаларидан деб кўрсатиш мумкин. Бунинг сабаби ўқувчи-ѐшлар кимларгадир тақлид қил-
гиси келади. Ўз кўнглига ўтирадиган довюрак, ўктам, меҳнатга илўор кишиларга, тарихий 
шахсларга, бадиий асар қаҳрамонларига эътиқод қўядилар. 
Шунга кўра тарбия воситаси бўлган намуна кишиларнинг ижобий (баъзан ўта салбий) 
хатти-ҳаракатлари ва ижтимоий фойдали фаолиятнинг тарбияланувчилар онги ва хат-
ти-ҳаракатига кўрсатадиган таъсири деб тушунган ҳолда ўқитувчилар ўз тарбиявий режаларини 
бойитиб боришлари керак. 
Чунки ҳар бир фан ўқитувчиси доимо учта вазифани: ўқувчиларга таълим ва тарбия 
бериш, уларни камол топтириш вазифаларини ҳал этиши лозим бўлади шу билан бирга 
ўқувчиларнинг тарбияси ва камолоти таълим жараѐнида ҳам амалга оширилиши режалашти-
рилади. 
Мазкур режалаштирилишларда албатта, эътиқод тарбиясига алоҳида эътибор қаратиш 
лозим. 
Бугунги ѐшларда замонамизнинг энг машҳур (ижобий маънода) кишиларига ўхшашлик 
хоҳишини туўдирадиган ижобий намунанинг тарбиявий кучи ўқувчиларнинг (болаларнинг) 
тақлид қилишга мойиллигига асослангандир. Ёшлар, кўпинча, ота-оналарига, маълум бир 
ижобий ютуқларга эришган қариндошларига, ўқитувчиларига ва машҳур қаҳрамонларга тақлид 
қиладилар. 
Турли ѐшдаги болаларга тақлид қилишга мойиллик турлича бўлади. Масалан, кичик 
ѐшдаги болалар ижобий намунага ҳам, салбий намунага ҳам бабаравар тақлид қилаверади. Бу-
нинг сабаби уларнинг турмуш тажрибасининг ҳабли жуда камлиги, ирода кучининг ниҳоятда 
заифлиги, ҳиссиѐтларининг ақл-идрокидан устун туришидадир. Уларда таҳлил қилиш ва ҳара-
катларга танқидий кўз билан қараб баҳо бериш хислатлари ҳали шаклланмаган бўлади.
Болалар улўайиб борган сари ўз теварак-атрофидаги катта ѐшдаги кишиларнинг хат-
ти-харакатларига тобора танқидий назар билан қарайдиган бўладилар. Шу ѐшдаги болалар ўз 
нуқтаи назарларидан тақлид қилишга арзигулик деб билган кишиларнигина ўзлари учун намуна 
деб биладилар ва уларга эътиқод қўядилар. 

---

72 
Маълумки, тарбия воситаси бўлган намуна моҳият эътибори билан эътиқодга яқин ту-
ради. 
Эътиқод тушунчаси ѐшларга тарбиявий таъсир кўрсатишда муҳим ўрин тутади. Бунда 
тарбиячи ўқувчиларнинг шахсий тажрибасига таяниб, уларнинг онгига, ҳиссиѐтларига таъсир 
қилади. 
Шу йўл билан ѐшларда ижобий ахлоқий сифатлар таркиб топа боради ҳамда му-
стаҳкамланади улардаги салбий хулқ одатларни йўқотилади. 
Ўқувчиларда эътиқод ҳосил қилиш жараѐнида уларда этикага оид тушунчалар ҳам 
таркиб топа боради. Œсиб келаѐтган ѐш авлодни ҳаѐтга тайѐрлаш уларда фақат ҳаѐтий кўникма 
ва малакалар ҳосил қилишдагина иборат бўлиб қолмай, айни чоўда ѐшларда келажак жамият 
кишиси учун зарур бўлган ахлоқий сифатларни тарбиялаш ҳамдир. 
Бу эса эътиқод ҳар бир ўқувчининг жамиятга бўлган муносабатида намоѐн бўлади де-
макдир. Шунинг учун жамият манфаатлари, бутун халқ тақдири, ватанимиз тақдири ҳар бир 
кишини ҳаяжонлантириши, маънавий камолот билан боўлиқ ижтимоий ўоялар ҳар бир киши-
нинг фикрида, ҳис-туйўуларида, ишларида акс этиши ниҳоятда муҳимдир. 
Кузатишлар эътиқод тарбияси шахс маънавий камолотига хизмат қилади деган хулосага 
келишимизга асос беради. 
Эътиқод тарбиясини амалга оширишда ҳар бир ўқувчининг қизиқиш доирасини, май-
лини фикр-ўйини диққат билан ўрганиш талаб этилади. 
Ўқувчиларда таркиб топтириладиган маънавий-ахлоқий сифатлар ахлоқий онг билан 
хатти-Ҳаракат ўртасида бирлик бўлишини тақозо қилади. Бунинг маъноси шуки ҳаққонийлиги 
ўқувчиларга кунма-кун уқтириб борилган ахлоқий-маънавий тушунчалар уларнинг хат-
ти-ҳаракатларида ҳам, улар қатнашган жамоадаги ўзаро муносабатларда ҳам қарор топмоўи 
лозим. 
Ўқувчиларнинг маънавий-ахлоқий тушунчалари фақат дарс жараѐнидагина эмас, балки 
кундалик турмушда ҳам синовлардан ўтиб шакллана боради. Шунинг учун таълим-тарбия жа-
раѐнида шундай шароит яратмоқ керакки, ўқувчилар сабот-матонат, қунт, ташаббускорлик, 
чидам кўрсата оладиган, қиладиган ишларнинг жамият ва ватан учун зарурлигини қалбдан ту-
шунадиган бўлсинлар. Ўқувчиларга бериладиган билимлар мажмуи, шубҳасиз, жуда катта 
тарбиявий кучга эгадир. Ўқувчиларда чинакам илмий дунѐқараш асосларини яратишда, тўўри 
ҳукм юритиш қобилиятини тарбиялашда маънавий-ахлоқий сифатларга таяниб иш кўрилади. 
Бир сўз билан айтганда, эътиқод тарбияси баркамол шахсни тарбиялашдаги асосий 
омиллардан бири бўлиб, шахсни ҳар томонлама гармоник тарбиялашга замин яратади. Бироқ, 
инсонни камолга етказишда ҳар бир шахсга ўзига хос муносабатда бўлиш таълим-тарбиянинг 
асосий тамойиллари эканлигини унутмаслигимиз лозим.

---

73