Ж. Ҳасанбоев, Ҳ. Сарибоев, Г. Ниёзов, О. Ҳасанбоева, М. Усмонбоева

§ 2. Тарбия тамойиллари 
 
Тарбия тамойиллари деб, ѐш авлодни тарбиялаш мақсадидан келиб чиқадиган ва ко-
мил инсонни тарбиялашнинг мазмуни ва йўналишига қўйиладиган энг муҳим талабларни бел-
гилаб берувчи асосий ўоя ва қоидалар йиўиндисига айтилади. 
Тарбия тамойиллари ўқитувчи ва тарбияланувчиларга йўл-йўриқ кўрсатувчи қоидалар 
бўлиб, ѐш авлодни тарбиялаш, баркамол инсонни шакллантириш вазифаларига мувофиқ бел-
гиланади, шунингдек, улар шахс тарбияси борасидаги илўор таьлимотлар ўояларига ҳамда пе-
дагогика фанида эришилган ютуқларга асосланади. 
Тарбия тамойиллари тарбия жараѐни қонуниятларини акс эттиради. Тарбиявий жа-
раѐнда илўор тамойилларга амал қилиниши тарбия самарасини таъминлайди. Тарбия тамойил-
лари қуйидагилардан иборат:

Тарбиянинг мақсадга йўналтирилганлиги ва ўоявийлиги; 

Тарбияда демократик ва инсонпарварлик ўояларининг устунлиги;

Тарбияда миллий, умумбашарий қадриятларнинг устунлиги; 

---

56 

Тарбияда изчиллик ва тизимлилик; 

Тарбияни ижтимоий ҳаѐт билан қўшиб олиб бориш; 

Тарбияни меҳнат билан боўлаш; 

Тарбияланувчи шахсини ҳурмат қилиш; 

Тарбияда ўқувчининг ѐш ва алоҳида хусусиятларини ҳисобга олиш; 

Жамоа ва жамоа ѐрдамида тарбиялаш; 

Тарбияда ўқувчи хулқидаги ижобий сифатларга таяниб, салбий томонларни йўқотиш; 
Тарбиянинг мақсадга йўналтирилганлиги ва ўоявийлиги - ўқитувчи ижтимоий тарбия 
мақсади ва вазифасини аниқ тасаввур этиши ва пухта англаб олиши зарур. 
Ёш авлодни юксак ўоявийлик руҳида тарбиялаш уларнинг онгига халқ, миллат, юрт, 
жамият манфаатларидан юқорироқ манфаат бўлиши мумкин эмаслигини сингдириши, уларни 
ватанга, халққа муҳаббат руҳида ва садоқатли қилиб тарбиялаш демакдир.
Бу соҳада мустақил республикамиз халқ таьлими ходимларининг асосий вазифаси эркин, 
ижодкор, мустақил фикрлаш қобилиятига эга, етук мутахассис комил шахсни тарбиялашдан 
иборатдир. 
Мактабда ва мактабдан ташқарида олиб бориладиган тарбиявий ишларнинг барчаси 
ижтимоий тарбиянинг мақсадини рўѐбга чиқаришга йўналтирилиши зарур. 
Ўқитувчи (тарбиячи) лар жамоаси ва ҳар бир ўқитувчи-тарбиячи тарбиянинг мақсади 
ҳар томонлама камол топган мукаммал инсон шахсини тарбиялашдан иборат бўлиши лозим. Ана 
шунда мазкур тамойил ўз вазифасини бажарган бўлади. 
Тарбияда демократик ва инсонпарварлик ўояларининг устунлиги – тарбияда инсон шах-
сини ижтимоий қадрият деб тан олиш, ҳар бир бола, ўсмир ва ўспириннинг бетакрор ва ўзига 
хослигини ҳурматлаш, унинг ижтимоий хулқи ва эркинлигини ҳисобга олиш лозим. Тарбияни 
демократиялаш бу - тарбияни маьмурий эҳтиѐж ва қизиқишлардан юқори қўйиш, тарбиячи ва 
тарбияланувчи ўртасидаги ўзаро ишонч, ҳамкорлик асосида педагогик муносабатлар моҳиятини 
ўзгартириш демакдир. Бу тарбия ишига жамоатчиликни жалб қилиш, унинг ривожланишига 
жамоат омилини киритиш демакдир. Ўқитувчи ўқувчига аввалгидек, тарбия обьекти эмас, балки 
ўзи каби субьект деб қараши даркор. Яъни ўқувчини тенг хуқуқли ҳамкор, ҳамфикр деб қараш 
лозим.
Умуман, таълим ва тарбияни инсонпарварлаштиришнинг педагогик диққат ҳамда 
эътибор марказида инсоннинг муҳим масаласи ва муддаоси, яъни болаларда инсон шахсига 
дунѐдаги энг юқори, бебаҳо бойлик сифатидаги муносабатини шакллантиришдек фаолият ѐтади. 
Тарбияда миллий ва умуминсоний қадриятлар устунлиги-халқнинг кўп асрлик қадрият-
ларини, улкан ва бой меросини чуқур билмасдан миллий ўзликни англаш, миллий ўурур 
туйўусини қарор топтириш мумкин эмас. Шу боис, халқ аньаналари урф-одатлари, маросим-

---

57 
лари, халқ оўзаки ижоди, миллий ўйинлар ва уларда ифодаланган ўояларни ўқувчилар онггига 
сингдириш, уларда ушбу ўояга нисбатан ҳурматни қарор топтириш лозим.
Умумбашарият учун қадрли, ардоқли бўлган, инсоният ўтмиши, бугуни ҳамда келажаги 
учун дахлдор қадр-қимматга эга бўлган аньаналар, урф-одатлар ҳақида маълумотлар бериш, 
уларда меҳр-муҳаббат туйўусини уйўотиш, уларни қўллаб-қувватлаш, эзгу ўоялар учун кура-
шиш ҳиссини қарор топтириш тарбия жараѐнида амалга оширилиши лозим.
Тарбияда изчиллик ва тизимлилик - трарбияга яхлит тизимли ѐндошиш педагогик ҳара-
катнинг пировард натижасига йўналтирилганлик даражасини белгилаб беради.
Бундай педагогик мақсад ва вазифалар, уларнинг мазмуни тарбиявий жараѐннинг барча 
қатнашувчилари томонидан тан олиниши шарт.
Тарбияда изчиллик жуда муҳимдир. Ўқувчиларга бирданига кўп талаб ва қоидаларни 
тақдим қилиш мумкин эмас. Ўқитувчилар ўқувчиларга бўлган муносабат жараѐнида ўзаро 
бир-бирига зид ҳаракатда бўлмасликлари, ягона талаб қўйишлари лозим. 
Тарбияни ижтимоий ҳаѐт билан қўшиб олиб бориш. Ёш авлоднинг ўсиб улўайиши ва 
шахснинг шаклланишига ҳаѐт, ижтимогий жамият таьсир этади.
Бу бир томондан бўлса, иккинчидан болаларни тарбиялашдан мақсад уни турмуш учун 
мустақил ҳаѐт учун тайѐрлашдир. Шундай экан, мактаб ва тарбия муассасаларида олиб бори-
ладиган бўлиши керак.
Тарбияни меҳнат билан боўлаб олиб бориш. Меҳнатнинг тарбиявий таьсири ўоят катта-
дир. Меҳнатда иштирок этиш ва унумли меҳнат қилиш билан шахс ўз қобилияти ва истеъдодини 
намоѐн қилади ва камолга етади. Меҳнат ѐш авлоднинг тарбияси учун жуда катта воситадир. 
Ўқув меҳнати ва ижтимоий фойдали меҳнат ўқувчи шахсига ижобий таьсир этади, бу икки 
фаолият бирлиги болани фаоллаштиради, хулқ бирлигини таъминлайди, ташаббускор ва изла-
нувчан қилади. Меҳнат болаларга сиѐсий-маънавий тарбия бериш учун замин ҳозирлайди. 
Шунинг учун оила ва мактабларда болаларни илк ѐшидан бошлаб меҳнатсеварлик руҳида, 
меҳнатга муҳаббат ва меҳнат кишиларига ҳурмат руҳида тарбиялашга алоҳида эътибор бери-
лади. Мактабда ўқишнинг ўзи ҳам меҳнатдир. Синфдан ва мактабдан ташқари тарбиявий 
ишларнинг аксарияти ҳам меҳнат тарбияси билан мустаҳкам боўланган. 
Тарбияланувчи шахсини ҳурмат қилиш - ўқувчиларни ижтимоий тарбиялашнинг муҳим 
тамойилларидан бири уларнинг шахсини ҳурмат қилишдир. Бу тамойил инсонпарварлик му-
носабатидан келиб чиқади.
Ўқувчи шахсини ҳурмат қилиш, уларга меҳр-муҳаббат кўрсатиш ва уларга ишониш шарт. 
Тажрибаларнинг кўрсатишига, қаердаки ўқувчиларга ҳурмат, муҳаббат, ишонч бўлсагина шу 
ерда тарбиянинг таъсири самарали бўлади. Болаларга ҳурмат ва муҳаббат улар кучига куч 
қўшади ўқитувчига нисбатан ҳурматни уйўотади. 
Тарбияда ўқувчининг ѐш ва алоҳида хусусиятларини ҳисобга олиш - тарбиянинг мазмуни, 
шакл ва методлари болаларнинг ѐши ва савиясига қараб турли синфларда турлича бўлади. Бо-

---

58 
лалар мактабда ривожланишининг турли даврларини болалик, ўсмирлик ва ўспиринлик 
босқичларини босиб ўтадилар. Шу даврлар ичида боланинг ахлоқий турўунлиги ривожланади, 
хулқи ва онги ўртасидаги уйўунлик вужудга келади. Тарбия беришда ҳар бир ўқувчининг 
шахсий хусусиятларини ҳам ҳисобга олиш катта аҳамиятга эга. Болаларнинг жисмоний ва 
маънавий ўсишида бир қадар умумийлик бор, бироқ болаларнинг тавсиф-хислатлари, қобилият 
ва майллари, қизиқишлари, иродавий сифатлари ҳар хил бўлади. Бу фарқлар уларнинг хулқида, 
ўқиши ва меҳнатида акс этади. Бир ўқувчига нисбатан фойдали методни бошқа ўқувчига нис-
батан қўллаганда натижасиз бўлиб, чиқиши мумкин. Шунинг учун ҳар бир ўқувчи хусусиятини 
ўрганиш мақсадга мувофиқдир. 
Жамоада ва жамоа ѐрдамида тарбиялаш - тарбия жараѐни ўқувчиларнинг жамоа бўлиб 
бирлашишлари, уларда манфаатдорлик бирлиги, ўзаро ѐрдам туйўусини ўстириш хизмат 
қилиши лозим. Туйўу ташкил этилган жамоа аъзоларининг қобилият ва истеъдодини риво-
жлантириш учун кенг йўл очади. Жамоада бола ҳар томонлама ривожланиши учун кенг имко-
ниятга эга бўлади. Ўқувчилар аҳил жамоа бўлиб уюшганларидагина тарбиявий ишларни амалга 
ошириш анча енгил ва муваффақиятли бўлади. Яхши уюшган жамоада жамоа фикри катта 
тарбиявий кучга эга бўлади, ҳар бир шахсга таъсир этади. Ўз манфаатини жамият манфаати 
билан қўшиб олиб бориш, ўзаро ѐрдам каби фазилатлар аввало, жамоада шаклланади. Ўқитувчи 
ҳамма вақт ўқувчилар жамоасига таянмоўи, уларни жамоа бўлиб турли ишларни бажаришга 
одатлантириб, жамоада яшаш ва ишлашга ўргатиб бориши лозим.
Тарбияда ўқувчи хулқидаги ижобий сифатларга таяниб, салбий хислатларини йўқотиб 
боришга эътибор қаратиш лозим. Маҳоратли педагоглар ўз ўқувчиларининг шахсий фази-
латларини яхши биладилар. Тарбия мақсадини амалга ошириш учун бола хулқидаги ижобий 
сифатларга суяниб иш кўрадилар. Боладаги ижобий сифатларга таяниш унинг салбий си-
фатларини йўқотиш, ѐмон одатлардан қайтаришнинг энг яхши воситасидир. Тарбия муваф-
фақияти мазкур масаланинг тўўри ҳал этилишига кўп жиҳатдан боўлиқ. 
Тарбия жараѐнини ташкил этишда ўқитувчи (тарбиячи) томонидан қўлланиладиган ме-
тодлар ҳам муҳим аҳамиятга эгадир.