Ro'yo yoxud G'ulistonga safar

Яна аросат ёки яна муҳаббат саҳнаси
Шу куни олмазорда олма териляпти экан. Хосил сайли, хотин-қиз 
ғулиялар бирови нарвонга чиқиб, бирови шохга миниб, қолганлари ердан 
чўзилиб, зинг-зинг занжир ҳамоҳанг, ширт-ширт олма узяпти, иккита ғулий 
йигит олмани қутиларга солиб, бир жойга ташиб тахлаяпти. Меҳнат 
симфонияси деймиз-ку, шунақа, қизлар хиргойи қилган, аёллар гап 
ташлаганда ҳалиги икки йигит тиржаяди, буларга ер остидан қарайди, 
ҳингир-ҳингирга хотин-қизларнинг занжири шўхчан садо билан, буларники 
гўё тортингандек секин зингиллаб жўр бўлади. Мендан бошқа ҳаммаси 
шундай, ўзи гапиради, занжири эса жингирлайди. Fулийлардан товуш чиқиб 
туради, фақат каминадан садо йўқ, улар ҳам менга қарамайди, гапирмайди, 
умуман эътибор қилмайди. Худди ўзим ҳам бу ерда йўқман, бир шу 
олмазорга чизилган портретман ё улар олма тераётганларнинг жонли сурати. 
Аёллар уялмай кўзини маъноли қисади, йигитлар ёлғондан шолғомдек 
қизаради. Бегона одам қараб турибди, яна меҳмон деган андиша ўлган. Гўё 
кўзи, қулоғи йўқ жонсиз бир буюмман, бамисали шохлари кесилган тикка 
тўнка. Кўз олдимда бир қичиқ кино қўйилаётгандек. Одам бор демайди-я. 
Шу қадар беҳурматлик. 
Ёшроқ бир жувон ғулия бор экан, парпаша кўйлакли, диркиллаб, 
кўйлагини ёриб чиқай деётган қуймичларини кишани зўрға ушлаган, ҳалиги 
қути ташиётганнинг биттасига ишва қилаверди, охири йигит чидамай, унга 
олма отди, бу олмани илиб олиб, чўнтагига солиб қўйди-да, нозли кулди. 
Йигит, ҳаяжонидан эшканлаб кетди шекилли, яна олма отди, жувон 
илолмай қолган эди, олма тарсиллаб қуймичига тегди. Аразлаб, пўписа қилса 
керак деган эдим, йўқ, яна йигитга кўзини қисди-да, секин қийқириб, 
ҳосилидан ерга чодирдек солинган олманинг тагига югургилади. Турган гап, 
ўпкасини қўлтиқлаб, занжирини шиқирлатиб йигит ҳам ўша ёққа чопди. 
Олма иккаласини ҳам бағрига яширди, нима бўлаётгани тушунарли, 
ишқилиб, у ёқдан калта-култа ширқ-ширқдан бошқа товуш чиқмай қолди. 

---

159 
Фақат бу ёқдаги аёллар бир-бирлари билан такрор-такрор маъноли кўз 
уриштирдилар, энди қути ташиш бир ўзига қолган бу йигит ҳам жуда очиқча 
ишшайди. Барисининг занжири кинояли жўровоз жиринглаб берди. Ҳе, 
ичларинг ёниб кетяпти-ю, яна ўзларингни покдомон кўрсатмоқчи бўласизлар, 
дедим ичимда. Ҳамма жойда ҳам ошиқ-маъшуқларнинг иши қийин деб, олма 
тагига кириб кетганларга меҳрим ҳам товланди. Нима бунча қолиб кетди 
булар, ишни ким қилади деб, бориб қарамоқчи ҳам бўлдим. Олманинг 
шохларини йириб, бундоқ кўрадиган бўлсам… қандай аҳволда кўришимни 
сиз ҳам тасаввур қиласиз, албатта. Аввал жувон йилт этиб қарагандек бўлади, 
кейин йигитнинг боши мен томонга бурилиб, нигоҳи ёнимдан ўтиб кетади. 
Лекин… лекин ҳеч нарса ўзгармайди. Ҳа, худди мен йўқдек! Тариқча 
уялмайди. Куппа-кундуз куни, ҳеч кимдан бекитмай, бемалол… ҳе, юзсизлар, 
қарамаганим бўлсин-э, ҳар қандай севги-муҳаббат ҳам сал бекитиқча бўлса 
жўяли-да деб, бурилиб чиқаётган эдим, дарвоза томондан бир тракторнинг 
тариллаб келаётгани эшитилиб қолди. У ёқдан трактор кўринди, бу ёқдан, 
олма тагидан ҳеч нарса бўлмагандек, ёқасини тўғрилаб, этагини текислаб 
жувон отилиб чиқди. Сочининг турмагини силлиқлаб, тўғноғичини тишлаган 
кўйи шундай ширин ишва билан қарадики! Во-о, ахлоқни кўринг. Бу гал 
энди тракторда ўтирган йигитга. Гўё олма тагида уни соғинч хаёл суриб 
уйқуга кетгану ҳозир трактори товушини эшитиб, қувончдан сачраб уйғониб 
кетгандек. Шунақа самимийки, ҳозиргина пана жойда бошқа йигит билан 
дилгуфторлик қилганига сира-сира ишонмайсиз. Кўриб туриб мен ҳам сал 
олдин олма тагида бўлган ишлар шунчаки кўзимга кўринган шекилли деб, 
булар қалин дўстга ўхшайди-ку, оғайнисининг хотини билан олма тагида 
ундан-бундан гаплашиб қолди чоғи деб шубҳаланиб қолдим. Ҳалиги дон 
олишиш, хў-ўш, мумкин эмасдек туюлди. Жувон у йигитдан илиб олган 
олмани чўнтагидан чиқарди-да, худди атай асраб қўйгандек, трактордаги 
йигитга отди, у ҳам олмани илиб олиб, жувонга мамнун термулганча, лаби-
лунжини йиғиштиролмай, худди қаҳратон қишда бозордан тансиқ нарсани 
топгандек, карсиллатиб ейишга тушди. Ҳайро-он бўлдим, жувон иккаласини 

---

160 
ҳам севади, лекин қайси бирини танлашга қийналяпти, униси яхши деса, 
буниси, буниси яхши деса, униси кўзига оловдек кўриняпти, деб ўйладим. 
Лекин кейин бошқалар булардан кўз узмаган ҳолда яна бир-бирларига имо 
қилиб, яна ўша олма тагига маъноли тикилдилар, ваҳ-ваҳ деб, бош 
чайқадилар, занжирларини шўх-шўх жиринглатдилар, шундан жувон билан 
бу тракторчи йигитнинг ҳеч қандай ошиқ-маъшуқ эмас, ҳалол жуфт эканини 
дарров билиб, фикрларим ўзгариб кетди. Тавба, шунчаси кўриб-билиб турган 
нарсани эр жонивор билмаса, гувоҳлар айтмаса ҳам, хотинининг хиёнатини 
ўзи сезиши керак-ку, шунча ҳафтафаҳмми, яна ўша хотинбоз узиб 
ёстиқдошига берган хиёнат мевасини ўзимга аталган деб ўйлаб, ҳузур билан, 
сўлагини оқизиб еса! Тағин трактор устида ғўдайиб ўтиришини қаранг. Кўзи 
очиқ кўрми дейсан. «Ҳе, холдор, - дедим ичимда, - Мақтанма, ғулийсоз, 
ҳунаринг оз. Фуқаронгни занжирбанд қиласан, лекин унинг туйғуларига 
кишан сололмайсан. Мана, кўряпсанми, мақтаган муаззам тартибинг остида 
нималар бўляпти? Бир қошингда хосият белгиси бўлса ҳам, ақлинг ҳамма 
нарсага етавермас экан.» 
Шунда мазкур манзарани ҳар томондан ўйлаб кўрдим: а) биринчи олма 
отган йигит жувонни севади, жувон билан энди мурод-мақсадига етаман 
деганда, эри трактор миниб келиб қолди, жувон ноилож, севгисини тарк этиб, 
эрига пешвоз чиқди ва икки ўртада азобда қолди; б) хотини ўзига отган 
олмани карсиллатиб еган тракторчи ҳам жуфти ҳалолини севади, лекин 
хотинининг у йигитни севсамми ё севмасамми деб иккиланиб юрганини 
сезади ва олма томоғига тиқилиб, кекирдагини юлиб кетай деб турса-да, 
жилмайиб еган бўлади, азбаройи хотинига ёрдам бериш, яъни ўзининг 
устунлигини кўрсатиш учун; бу мард йигитнинг азоби; в) жувон икки 
йигитни ҳам ё севади, ё севмайди, севса, демак, иккаласига ҳам самимий, 
муҳаббати тоза, фақат иккита, севмаса, унда жувон жуда бахтсиз, эрга 
теккан, яна ўйнаши бўлса-да, ҳаётидан рози эмас, у ҳамон муҳаббатга ташна; 
г) биринчи бўлиб олма отган йигит эса ҳали муҳаббат нималигини билмайди, 
жувонга юракдан интилади-ю, лекин нима учун уни кўргиси келаверишини 

---

161 
ўзи ҳам тушунмай, қизариб-бўзариб юради… Хуллас, учаласининг аҳволи 
ҳам яхши эмас, бунга эса уларнинг оёқ-қўллари, бўйинларини чулғаган 
занжир сабабчи, ўртадаги муҳаббатга ўхшаган нарса ҳам аслида занжирга 
қарши тилсиз исён, зеро хиёнат ҳам исёндур, лекин бунинг исён эканини 
ҳали ўзлари англаш даражасига кўтарилмаган, чунки улар занжирбанд ва 
ҳоказо… Хуллас, сиртдан аниқ зино, икковининг олма остида қолиб 
кетишлари ҳам буни тасдиқлайди, лекин севги-муҳаббат борасида 
чалкашлик, кейин бехебар угмроҳлик ҳам бор.
Ана шунақа чуқурроқ ўйлар гирдобига тушиб, ниҳоятда теран 
мулоҳазаларга боряпман деб турсам, хизматчи ғулия чиқиб қолиб, 
хаёлларимни ҳам, ғулийларни ҳам тўзитиб юборди. Ҳиринг-ҳиринг, писқин 
отишлар таппа босилиб, бор ғулий гув-в ишга ёпишди, тракторчи йигит еб 
турган олмасини ярим ғажилган ҳолида шартта кўйлаги чўнтагига яширди, 
муҳаббат гўшасидан у йигит ҳам учиб чиқиб, қутиларга тармашди. Бир зумда 
меҳнат симфонияси тикланди. Жувон ҳам хизматчи ғулияга хавотир билан 
қараб қўйиб, олма теришга зўр берди. Хизматчи ғулия эса ҳеч кимга ҳеч 
нарса дегани йўқ, дўқ ҳам урмади, буйруқ ҳам бермади. Шунчаки, қўлини 
пешбандига артиб, жилмайиб тураверди. Индамай тўхтаб қолганидан 
англадим – мени чойга манзират қиляпти. Лекин буларнинг юраги қинидан 
чиқиб кетаёзди.
Кўнглимга ана шунда шубҳа оралади. Ўзи сал гумоним бор эди, 
олдинроқ айтдим ҳам шекилли, лекин бу ерда анча ойдинлашди. Ҳа, бу қиз 
оқсоч кўриниб, менга чой дамлаб, овқат ташиб юргани билан оддий хизматчи 
эмас, ё мана шу ерда олма тераётганларннг устидан ҳам катта ё… ишқилиб, 
кўриниши билан буларнинг мазаси қочди-да.
Мундай сиртдан қараб, бир нарсани пайқамайсиз, андоми ўзига 
ярашиғли, хушҳол-содда бир муниса, яна синиққина жилмайиб юради. Лекин 
унинг шу жилмайишини кўргани заҳоти ҳалиги жувоннинг бети солиқиб, 
худди юзидан артиб ташлагандек, бор чиройи қум ўчиб кетди. 

---

162 
Бошқаларининг аҳволини айтдим. Ана шу нозикниҳол ғулиянинг қудрати, 
менингча, буларнинг занжирини ечиб ташлашга ҳам етадиганга ўхшайди-ёв. 
Энди ўзимни жиддий тутишга интилдим. Шу пайтгача ҳазиллашиб 
юрганга ўхшайман. Қиз билан ўртамиздаги муносабат муҳаббат ё шунчаки 
кўнгил майли эмас, чуқурроқ, бўйимда у-бу деганлари ҳам одамни 
гумонларга тортиб кетади. Қоронғи кечалари қучоғимда ҳаяжондан ўзини 
унутиб юборади, боши айланиб, тили ҳам ширин галдираклаб қолади, сим-
сиёҳда ҳам гул-гул қизарганини сезаман, шунақа пайтлари менинг ҳам 
меҳрим товланади, хўп, хуллас, муҳаббатга шубҳа йўқ, лекин занжирини 
силашим билан кўнглимга ғашлик оралайверади. Доим ўзи билан бўлгандан 
кейин силамай ҳам илож йўқ, бари бир, қўлинг тегади. Аммо менга ҳали 
занжир тақсангиз дегани ё шама ҳам қилгани йўқ, гаплари бари ишқ олди-
бердиси. Чироқ уч-тўрт кун ўчмай қолиб, кейин ниҳоят кўришсак, соғинчини 
шу қадар ҳасрат билан айтадики, кўп нарсани унутиб, шу менга талпинаётган 
бокира қалб ҳаққи, кел-э, занжир тақсамми ҳам, деб юбораман. Балки нияти 
ҳам шудир, ғулия қизга кўнглимни илитиш билан занжирга меҳр уйғотмоқчи, 
Fулистонига ҳусни рағбатимни оширмоқчи бўлаётгандир, дейман. Лекин 
ҳали мурғак болакайнинг менга битта қараганини келажагига ёзиб қўйган 
маҳкама бўлажак ўтмишда занжирсиз юрганимни шундай қўйиб қўймас 
деган ўйга ҳам бораман. Билмадим, билолмаяпман, ҳар қалай, ғулия қиз 
билан ўртамизда ишқдан бошқа ҳам нимадир нарсалар борга ўхшайди. 
Ҳаммасидан ҳам унга боғланиб қолаётганим чатоқ бўляпти.
У эмас, бу эмас, кўп ўйлайверганимдан боғҳовлидаги меҳмонлигим ҳам 
аста-секин заҳар-заққумга айлана бошлади. Шубҳа кўнглимни исканадек 
ўяди, яна ўша ўйган жойини бурғилайди, қизни эркалатишимга ҳам 
ишончсизлик аралашиб, унинг суйишлари ҳам малол кела бошлади. Нуқул 
нимага мени севдинг, деб ширин азоблагим келади, ҳолбуки шу саволга 
ўзимда ҳам маънили бир жавоб йўқ. Тўғри-да, муҳаббат сабабини сўраб 
ўтирадими? Муҳаббат ҳақида кўп гапираман-у, лекин ўйлаб кўрса, бу ҳам 

---

163 
йигитчиликда бир дон олишиш ўзи. Эшитиб қолса хафа бўлади деб, севги-
муҳаббат деб айтяпман-да.

---

164