2-mavzu. Fotosintez va pigmentlar. Fotosintezning yorug‘lik va qorong‘ulik reaksiyalari

 
Glikozidlar 
(glycys – shirin) o‘simlik olamida keng tarqalgan organikbirikmalar xisoblanadi. 
Turli omillar ta’sirida doimo qand (glikon) vaqand bo‘lmagan (aglikon) qismlarga parchalanuvchi 
murakkab organikbirikmalar glikozidlar deb ataladi. Qand bo‘lmagan aglikon (yunoncha so‘zbo‘lib, qand 
emas degan ma’noni bildiradi), ba’zi glikozidlarda yana genin,sapogenin, emodin va boshqa nomlar
bilan ataladi. 
―
Glikozid
termini birinchilardan bo‘lib, 19 asrning birinchi yarmida nemis kimyogarlari 
F.Veler va Y.Libix tomonidan fanga kiritilgan. Glikozidlarning tuzilishi. Har xil glikozidlarning 
aglikonlarikimyoviy tuzilishi bo‘yicha turlicha bo‘lib, organik birikmalarning turlisinflariga kiradi.
Shuning uchun ularning kimyoviy tarkibi hamda analizqilish usullari ham turlicha. Glikozidlar 
tarkibidagi qand qismi mono-(ko‘pincha glyukozadan), di-, tri- va qisman undan murakkab 
bo‘lganoligasaxaridlardan hamda ayrim glikozidlarning o‘ziga xos spetsifikqandlardan tashkil topgan 
bo‘ladi. Glikozid molekulasida aglikonga qand qismi oddiy va murakkabefirlar tipida kislorod atomi -O- 
orqali (O-glikozidlarda) yoki tioefirlartipida oltingugurt atomi -S- orqali (S-tioglikozidlarda) birlashgan 
bo‘ladi. 
Sianogen (nitro-, N-glikozidlar) glikozidlarning aglikoni tarkibida sianidkislotasi bo‘ladi. 
Bulardan tashqari, ba’zi glikozidlarda qand molekulasiaglikon qismining yadrosini uglerod -S- atomiga 
to‘g‘ridan- to‘g‘ri o‘zininguglerod -S- atomi orqali birlashishi mumkin. Bunday glikozidlarni S-
glikozidlar nomi bilan yuritiladi. Boshqa, ayniqsa O- va S-glikozidlarganisbatan S-glikozidlar ancha 
turg‘un va faqat qattiq sharoitda, kislotalarningkuchliroq eritmalarida uzoq qizdarish natijasida ularni 
aglikon va qandqismlariga parchalash mumkin. 
Geterozidlar aglikonini tuzilishiga ko‘ra bir qancha guruxlargabo‘linadi: 
1.
Alkilglikozidlar
– aglikonlari alkillar vakili (-metil, - etil) xisoblanadi. Masalan, tikonli 
eleutrokok ildiz va ildizpoyasida hosil bo‘ladigan eleuterozid-S glikozidi: 
 
Azot tutuvchi (sianogenn) glikozidlar – gidrolizi natijasida senilkislota (sianid vodorod) hosil 
qiluvchi. Masalan, achchiq bodom tarkibidagiamigdalin glikozidi, uning uglevodli qismi disaxarid 
gentibiozaxisoblanadi.
 
Glikozidlarni o‘simlik olamida tarqalishi. Glikozidlar tabiatdaeng keng tarqalgan tabiiy 
birikmalar sanaladi. Ko‘pincha bir o‘simlikda birnecha xil glikozidlar mavjud bo‘ladi. Masalan 
15
G. Hopkins and Norman P. A. Huner. 2009. 477 p.

---

angishvonagul bargi tarkibida70 ga yaqin glikozidlar uchraydi. Glikozidlar o‘simliklarning 
turliorganlarida turli miqdorda hujayra shirasida eriydigan shaklda bo‘ladi.
 
Ba’zan bitta yoki bir xil kimyoviy tuzilishdagi bir guruh glikozidlarbutun bir oilaga (yoki botanik 
bir-biriga yaqin bo‘lgan qardosh oilalarga) xosbo‘lib, ular shu oilaga kiradigan turlarda keng tarqaladi 
(masalan, amigdalin glikozid ra’noguldoshlar, tioglikozidlar esa karamguldoshlar(krestguldoshlar) oilalari 
turlarida). Shu bilan bir qatorda ba’ziglikozidlar bir nechta oilaga kiradigan o‘simliklarda uchraydi.
 
Glikozidlar o‘simlik to‘qimalarida bo‘ladigan moddalar almashinuvi jarayonida faol qatnashadi. 
Glikozidlarga uglevodlarning zaxira holda yig‘ilgan shakllardan biri deb ham qaraladi.
 
O‘simlik olamida ko‘pincha O-glikozidlar, kamroq S-glikoizdlar (krestguldoshlar, liliyadoshlar) 
va S-glikoizdlar (ayrim flavonoidlar –viteksin, antratsen unumlari, ksantonlar) tarqalgan bo‘ladi.
 
N-glikozidlar hayvon organizmida xam uchraydi (nuklein kislota, nukleoproteidlar), ayrim 
antibiotiklar – streptomitsin va boshq. xam shu guruxga kiradi.
16