2-mavzu. Fotosintez va pigmentlar. Fotosintezning yorug‘lik va qorong‘ulik reaksiyalari

 
Ikkilamchi moddalarning hosil bo‘lish sxemasi
 
 
Ishqor tabiatli organik moddalar alkaloidlar deyiladi va o‘simliklarda tuzlar shaklida 
to‘planadilar. 
Dukkakli o‘simliklar, ko‘knordoshlar va tamatdoshlar oilalarga kirgan o‘simlilar tarkibida 
alkaloidlar ko‘p bo‘ladi. 
Nikotin, anabazin, atropin, kokain, xinin, kofein, kodein kabi birikmalar alkoloidlarga misol 
bo‘ladi. Anabazin va nikotinlar qishloq xo‘jaligida zararkunandalarga qarshi kurashda qo‘llaniladi. Bir 
gurux olimlarning fikriga ko‘ra alkaloidlar o‘simliklarni himoya qilish vazifasini bajarar ekan. 
O‘simliklar tanasida faqat organik erituvchilarda eridigan hidli moddalar efir moylari mavjud. 
Ko‘pgina xo‘jaliklarda atirgul, chinnigul, yorongul, yalpiz va koriandr kabi efir moy o‘simliklari ekib 
o‘stiriladi. 
Efir moylari tibbiyotda, oziq-ovqat sanoatida, kosmetikada ko‘p ishlatiladi. 
Ko‘pgina mikroorganizmlar kasalik tug‘diruvchi organizmlarga salbiy ta’sir etib, ularni nobud 
qiladilar. Bunday moddalarni antibiotiklar deyiladi. Hozirgi kunda 500 dan ortiq antibiotiklar tekshirilib, 
tibbiyotda va veterinariyada ishlatilmoqda. Bulardan penitsillin, streptomitsin, tetrotsiklin, biomitsin, 
bitsillin, ampitsilin, sefozalin va boshqalar shular jumlasidan bo‘lib tibbiyotda qo‘llanilmoqda. 
Rus olimi B.P.Tokin (1928y) mikroorganizmlarni nobud qiladigan birikmalar, yuksak 
o‘simliklardan ham ajratib olgan va ularni fitonsidlar deb nomlagan. Faol fitonsidlardan xantal tarkibidagi 
almil moyi mikroorganizmlarni nobud qiladi. Piyoz, sarimsoq, qoraqand, qarag‘aylar o‘tkir fitonsidlarni 
ajratib chiqaradilar. 
 
O‘simliklar tarkibidagi alkaloidlar va glikozidlar
 
Alkaloidlar
- o‘simliklar (qisman hayvonlar) to‘qimalarida tayyor holda bo‘ladiganasosli 
(ishqorli) xossaga va kuchli fiziologik ta’sirga ega bo‘lgan azotlimurakkab organik birikmalar alkaloidlar 
deb ataladi. Alkaloid arabcha –―alkali – ishqor va yunoncha ―eydos – o‘xshash (simon) so‘zlaridan 
iboratbo‘lib, ishqorsimon birikma degan ma’noni bildiradi. Bu alkaloidlarningasosli xususiyatga ega 
ekanligini ko‘rsatadi. 1819 yilda Meysner sabadillao‘simligidan asos xossali birikma ajratib oldi va uni 
birinchi bo‘libalkaloid deb atadi.
13
 
Alkaloidlarni o‘simliklar dunyosida tarqalganligi. Alkaloidlaro‘simliklar dunyosida keng 
tarqalgan. 1974 yil ma’lumoti bo‘yicha yer yuzidatarqalgan yuqori o‘simliklarning 327 oilasidan 140 
tasida (40% ini tashkilqiladi) alkaloidlar borligi aniqlangan. Tarkibida alkaloidlar bo‘lganturkumlar Yer 
13
G. Hopkins and Norman P. A. Huner. 2009.460 p 

---

sharida o‘sadigan o‘simliklar turkumlarning 8,7% ni (10615turkumdan 926 tasini), turlar ichida esa 
taxminan 2% ini tashkil qiladi. 
Quyidagi oilalar vakillari alkaloidlarga boy: bir pallalilar ichidalolaguldoshlar (Liliaceae) va 
chuchmomadoshlar 
(Amaryllidaceae); 
ikkipallalilar 
ichida 
kendirdoshlar 
(Arosunaseaye), 
ayiqtovondoshlar(Ranunculaceae), 
menispermadoshlar 
(Menispermaceae), 
ko‘knordoshlar 
(Papaveraceae), 
dukkakdoshlar 
(Fabaceae) 
shamshoddoshlar 
(Buxaceae), 
loganiyadoshlar 
(Loganiaseaye), ituzumdoshlar (Solanaceae), sho‘radoshlar(Chenopodiaceae), astradoshlar (Asteraceae) 
murakkabguldoshlar (Compositae),zirkdoshlar (Berberidaceae) va ro‘yandoshlar (Rubiaceae). Hozircha 
Pandales,Salicales va Fagales tartibining vakillari tarkibida alkaloidlar topilganicha yo‘q
. 
O‘simliklar tarkibida juda oz miqdordan tortib, to 10-15, ba’zan 25%gacha alkaloidlar bo‘lishi 
mumkin. Traxilantus o‘simligida 18% miqdoridaalkaloidlar summasi topilgan.O‘simliklarda bir-biriga 
yaqin ko‘pgina alkaloid bo‘ladi. Alkaloidlarsoni ba’zi o‘simliklar tarkibida 50 tadan ortadi. Masalan, 
Vinca erectao‘simligining alkaloidlar summasidan 55 ta alkaloid xillari ajratib olingan. 
O‘zaro (botanik jihatdan) yaqin bo‘lgan o‘simliklar tarkibida ko‘pinchabir xil alkaloid bo‘ladi. 
Masalan, ituzumdoshlar oilasiga kiradigan birqancha o‘simliklar (Atropa L., Hyoscyamus L., Datura L, 
Scopolia Jacq. turlari)tarkibida tropan guruhiga xos alkaloidlar (atropin, giossiamin,skopolamin) 
uchraydi. Ayni vaqtda bitta alkaloid botanik jihatdan bir-biriga bog‘lanmagan, bir qancha oilalarda ham 
bo‘lishi mumkin. Masalan, efedrin alkaloidi Ephedraceae, Celastraceae, Malvaceae, Papaveraceae 
vaTaxaceae (ya’ni 5 ta), kofein alkaloidi Sapindaceae, Theaceae, Sterculiaceae,Rubiaceae, Aquifoliaceae, 
Liliaceae va boshqalar (ya’ni 16 ta) oilalarigakiradigan o‘simliklar tarkibida uchraydi.
 
O‘simlikning o‘sish davrida gordenin alkaloidi asta sekin kamayib, ligningaaylanib ketadi. 
Nikotin oksidlanishidan hosil bo‘lgan nikotin kislotaningamid formasi o‘simliklarni ba’zi oksidlanish va 
qaytarilish jarayonidaishtirok etuvchi fermentlarning asosiy qismi hisoblanadi. Nikotin vakonvolamin 
alkaloidlari o‘z metil guruhini boshqa birikmalar sintezi uchunberishi mumkin. Piridin va piperidin 
alkaloidlari piridinnukleidfermentlar sintezida ishtirok etadi. O‘simliklar to‘qimasidaalkaloidlarning 
oksidlangan N-oksid formasi o‘zidan kislorod ajratibberadi va kerak bo‘lganda ortiqcha kislorodni o‘ziga 
biriktirib,to‘qimalardagi oksidlanish va qaytarilish jarayonlarida faol ishtirok etadi.
 
Alkaloidlar o‘simlik to‘qimalarida bufer rolini ham bajarishi mumkin.O‘simliklarning ko‘karib 
turgan yer ustki qismida alkaloidlar odatdao‘simlikning yaxshi o‘sgan vaqtida maksimal miqdorda 
to‘planadi. Bu davrda yerostki organlarida alkaloidlar minimal miqdorda bo‘lib, ularning 
maksimalmiqdorda to‘planishi yer ustki qismining qurib qolishi va o‘simlikninguyquga kirish davriga 
to‘g‘ri keladi. Demak, alkaloidlar o‘simliklarning aynidavrida kerak bo‘lgan va nasl qoldirish uchun 
asosiy rol o‘ynaydiganorganlarida maksimal to‘planar ekan. Bu hol alkaloidlarning o‘simliklarhayotida 
muhim ahamiyatga ega ekanligini ko‘rsatadigan dalillardan biridir.
14
 
Agar o‘simlikka bir butun organizm deb qaralsa, alkaloidlar o‘ztuzilishiga, o‘simlik xususiyatiga 
qarab turli vazifalarni bajara oladi. Ularma’lum vaqtda zahira ozuqa va himoya qiluvchi moddalar hamda 
o‘simlikto‘qimasida ro‘y beradigan biokimyoviy jarayonlarda faol ishtirok etadigan zarur birikmalar 
sifatida xizmat qilishi mumkin. 
Alkaloidlarning fizik va kimyoviy xossalari. Ko‘pchilikalkaloidlar rangsiz, optik faol (qutblangan 
nur tekisligini og‘diruvchi),hidsiz, achchiq mazali, uchmaydigan, qattiq kristall yoki amorf modda. Shu 
bilanbirga rangli (berberin to‘q sariq rangga bo‘yalgan), suyuq, hidli va uchuvchan(anabazin, nikotin, 
koniin va boshqalar) alkaloidlar ham bo‘ladi. 
Alkaloidlar o‘simliklar tarkibida 3 xil ko‘rinishda uchraydi: 
1.
Sof (asos) holida. 
2.
Kislotalar bilan birikkan birikmalar – tuzlar holida. 
3.
Azot atomi bo‘yicha oksidlangan N-oksid formasida. 
O‘simlik to‘qimasida alkaloidlar ko‘pincha organik (oksalat, olma,limon, vino va boshqa), 
mineral (sulfat, fosfat va boshqa) va ba’zano‘simliklarning o‘ziga xos (mekon, xin, xelidon va boshqalar) 
kislotalar bilanbirikkan tuzlar holida uchraydi. 
Sof (asos) holdagi alkaloidlar organik erituvchilarda yaxshi eriydi,suvda erimaydi. Ularning 
kislotalar bilan hosil qilgan birikmalari –alkaloidlarning tuzlari esa suvda yaxshi eriydi, ammo organik 
erituvchilardaerimaydi. Asos hamda tuz holidagi alkaloidlar spirtda bir xilda yaxshieriydi. Shu bilan birga 
suvda va organik erituvchilarda bir xilda yaxshieriydigan sof alkaloidlar (sitizin, metilsitizin, kofein va 
boshqalar)hamda suvda yomon eriydigan alkaloid tuzlari (xinin sulfat ) ham uchraydi. Alkaloidlar juda 
14
William G. Hopkins and Norman P. A. Huner 2009.477 p

---

kuchsiz asos xususiyatiga ega, shu sababli ular o‘ztuzlaridan boshqa asoslar (hatto natriy karbonat yoki 
kaliy karbonateritmalari ham) ta’sirida osonlik bilan siqib chiqariladi.
 
Alkaloidlar molekulasida uglerod, vodorod va azot atomlari bo‘lishikerak, kislorod bo‘lishi shart 
emas. Odatda molekulasi kislorodsiz alkaloidlar ko‘pincha suyuq, hidli va uchuvchan, kislorodlilari esa 
hidsiz,uchmaydigan, kristall modda bo‘ladi.O‘simliklar tarkibida murakkab efirdan tashkil topgan 
alkaloidlarham uchraydi. Ular molekulasi kuchli ishqor va kislotalar ta’siridaparchalanishi mumkin 
(atropin, kokain, skopolamin va boshqa alkaloidlar).
 
Agar alkaloid molekulasi tarkibida fenol guruhi bo‘lsa, u holda ishqorlarta’sirida suvda eriydigan 
fenolyat tipidagi birikma hosil bo‘ladi.Alkaloidlarning bu xususiyatlari ularni analiz qilinayotganda 
hisobgaolinishi lozim.Ko‘pincha alkaloid molekulasi tarkibidagi azot atomi molekulasitashkil etuvchi 
qalha tarkibiga kirib, geterotsiklik birikma hosil qiladi.Shuning uchun ko‘pchilik alkaloidlar (ochiq 
zanjirli alkaloidlardan tashqari)geterotsiklik birikmalar unumi hisoblanadi.
15