Бизнес вa тaдбиркорлик олий мaктaби

BIZNES VA TADBIRKORLIKNING RAQAMLI KO‘NIKMALARINI 
RIVOJLANTIRISH VA KAMBAG‘ALLIKNI QISQARTIRISHNING 
USTUVOR YO‘NALISHLARI 
 
Xodjamov L.K. – OBM tinglovchisi 
Dunyo hamjamiyatida ro‘y berayotgan jadal o‘zgarishlar va raqobatning 
keskinlashuvi jarayonida innovatsiyalar va raqamli texnologiyalarni keng joriy 
etilishini taqazo etadi. Texnologik innovatsiyalarning avvalgi to‘lqinlarida bo‘lgani 
kabi, raqamli texnologiyalar ham ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarni o‘zgartirish uchun 
sharoit yaratadi. Internet ish o‘rinlarini rivojlantirishi va transport tizimlarini xavfsiz, 
shaharlarni yashashga yaroqliroq qilishi mumkin. Keng ko‘lamli tarmoqlar va onlayn 
bozorlar, ilovalar, aloqa, xarid qilish, sayohat va ish, shuningdek, butunlay yangi 
biznes modellari va onlayn tizim yaratish uchun ishlatiladi. Raqamlashtirish raqamli 
platformalarda kontent ishlab chiqarish va “Peer to Peer” (sotuvchi va haridor) 
tarmoqlarida ishtirok etish orqali ko‘plab iste’molchilarga keng imkoiyatlar taklif 

---

442 
etadi. Raqamli iqtisodiyot samaradorlikni oshiradi va ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishni 
qo‘llabquvvatlaydi.
Iqtisodiy jarayonlarda raqamli texnologiyalarni joriy etish va ulardan foydalanish 
samaradorlikni oshiradi va global qiymat zanjirlarida ishtirok etish imkonini beradi. 
Raqamlashtirish tranzit xarajatlarini kamaytirish, axborot assimetriyasini bartaraf 
etish, keng miqyosli va tarmoq natijalari iqtisodidan foydalanish orqali samaradorlikni 
oshirishga yordam beradi. Bu omillar tufayli raqamli iqtisodiyot bozorlar va xizmatlar, 
ta’lim, sog‘liqni saqlash, kredit, resurslarni va investitsiyalarni ko‘paytirish uchun 
kengroq imkoniyatlarga ega bo‘ldi. Shu bilan birga, raqamli iqtisodiyotning o‘sishi 
muammolarsiz bo‘lmaydi. Raqamlashtirish mamlakat iqtisodiyotiga bir qancha 
imkoniyatlar olib kelishi bilan uning salbiy jihatlari ham mavjud. Ya’ni raqamlashtirish 
yangi ish o‘rinlarini yaratadi, eskilarini qisqartiradi va mehnat bozorida sezilarli 
o‘zgarishlarga sabab bo‘ladi. Bu o‘sib borayotgan daromad tengsizligining asosiy 
sababi bo‘lgan o‘zgarishlarga ta’sir ko‘rsatadi. Mehnat bozoridagi bunday o‘zgarishlar 
xavotirli, chunki raqamlashtirish ishsizlikning oshishiga olib kelishi va daromad 
taqsimotidagi mavjud farqlarni ko‘paytirishi mumkin. Bir so‘z bilan aytganda, ushbu 
tadqiqotning maqsadi raqamli iqtisodiyotni shakllantirish tamoyillarini ishlab 
chiqishdan iborat. 
Raqamli iqtisodiyot global miqyosda rivojlanishda davom etar ekan, mahsulot va 
xizmatlardan foydalanish va sotib olish bilan bog‘liq bozorga qaratilgan xatti-
harakatlarning misli ko‘rilmagan yaqinlashuvi jarayoni avj olmoqda. Raqamli 
o‘zgarishlar bozor xatti-harakatlarining bir necha sohalariga ta’sir ko‘rsatmoqda. 
Bozorlarni baholash va bozor sharoitlarini o‘rganish biznes uchun qiyinlashmoqda. 
Marketing strategiyasi bilan raqamli platformaning integratsiyalashuvi darajasi 
iqtisodiy agentlar faoliyatning samaradorligini baholaydi. 
Raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish mamlakat uchun ham uning dunyo 
miqyosidagi raqobatbardoshligini belgilab beradigan strategik ahamiyatga molik 
masalalardan biri hisoblanadi. Bu esa davlatimizga raqamli iqtisodiyotning 
rivojlanishini uchun shart-sharoitlar yaratish, uni eng kerakli sohalarga yo‘naltirish va 
bu jarayonni imkoniyat darajasida rag‘batlantirish zarurligi bildiradi. Milliy 
iqtisodiyotimizning muhim ajralib turadigan jihati shundaki, YaIMning asosiy qismi 
davlat korporatsiyalari (yoki davlat ishtiroki ulushi katta bo‘lgan kompaniyalar) 
tomonidan yaratiladi.
Aholining raqamli texnologiyalar sohasidagi bilim, malaka va ko‘nikmalar 
darajasi ushbu tendensiyalarning jamiyat hayotining turli sohalarida tarqalishi va 
rivojlanishida muhim omil bo‘lmoqda. Ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning bu omilini 
tahlil qilish uchun «inson kapitali» kategoriyasidan foydalaniladi. Klassik talqinda 
inson kapitali deganda insonning mehnat jarayonida egallaydigan va foydalanadigan 
hamda uning iqtisodiy samaradorligiga ta’sir etadigan bilim, ko‘nikma va malakalar 
majmui tushuniladi. Raqamli iqtisodiyotning shakllanishi sharoitida ushbu 
tushunchaning talqini kengayib bormoqda, raqamli texnologiyalar sohasidagi 
ko‘nikmalarga berilgan inson kapitalida yanada muhim rol o‘ynaydi. Inson 
kapitalining sifatini yaxshilash, ta’lim jarayonlariga odamlarni jalb qilish, raqamli 
texnologiyalar sohasidagi ko‘nikma va malakalarni rivojlantirish raqamli iqtisodiyotni 
shakllantirish va turli sohalarda raqamli texnologiyalardan samarali foydalanish uchun 

---

443 
asos bo‘lib xizmat qiladi. Ko‘nikmalarga bo‘lgan talabning o‘zgarishi ta’lim tizimi va 
ilg‘or ta’lim uchun ikki jiddiy muammolarni ifodalaydi.
Birinchidan, kelajakda ko‘nikmalarga bo‘lgan talab bugungi kundan juda farq 
qiladi, hozirgi tez o‘zgarayotgan texnologiyalar tufayli ularni topish yoki bashorat 
qilish qiyin. Ikkinchi muammoko‘nikmalarga bo‘lgan talab o‘zgargandan keyin 
ko‘nikmalarni rivojlantirish tizimini yangi sharoitga moslashtirishdir. Yuqori malakali 
ijodiy ishlarning ustuvor roli jamiyatning yangi turi va uning o‘ziga xos iqtisodiyotini 
rivojlantirishning hal qiluvchi omiliga aylanadi. Zamonaviy sharoitlarda iqtisodiy 
samaradorlik yangi mahsulotni yaratish yoki yangi xizmatni taklif qilish, ishlab 
chiqarishni tashkil etishning yangi usulini topish, o‘zgaruvchan bozor sharoitlariga 
yetarlicha javob beradigan mutaxassislarning mavjudligi kabi xodimlar sonining 
miqdoriy ko‘rsatkichlari bilan belgilanadi. Inson faoliyatining yangi shakllari paydo 
bo‘ladi, inson kapitali dinamik ravishda shakllanadi va u doimo yangilanib boradigan 
bilim va ko‘nikma larda o‘z ifodasini topadi. Uzluksiz ta’lim va ilg‘or ta’lim 
zamonaviy iqtisodiyotni rivojlantirishning shartiga aylanmoqda.
Hozirgi kunda ta’limning o‘rtacha davrini oshirishga moyillik kuzatilmoqda. 
Bunga uzluksiz malaka oshirish ijtimoiy muvaffaqiyat va barqaror daromad kaliti 
ekanligi yordam beradi. Shuning uchun ham axborot texnologiyalari sohasida, 
shuningdek, yangi axborot kasblari mutaxassislarini tayyorlashga alohida e’tibor 
qaratish lozim. Bu esa o‘z navbatida shaxslar va jamoalarning inson kapitalini, 
shuningdek butun jamiyatni ijobiy tomonga o‘zgartiradi. 
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoev raisligida 2020 yil 27 
fevral kuni tadbirkorlikni rivojlantirish orqali kambag‘allikni qisqartirishga qaratilgan 
chora-tadbirlar bo‘yicha videoselektor yig‘ilishida kambag‘allik darajasi chuqurlashib 
ketganligini aytib, “...biz shu paytgacha aksariyat fuqarolarimiz haqiqatan ham 
kambag‘al ekanini ko‘rib-ko‘rmaslikka, eshitib-eshitmaganlikka oldik. Bu noto‘g‘ri. 
Afsuski, dastlabki hisob-kitoblarga ko‘ra, xalqimizning 4-5 foizi kambag‘al ekani 
aniqlandi. Endi yashirish kerak emas, og‘ir sharoitlarda yashayotgan odamlarimizning 
asl muammosi, vaziyatini tushunishimiz, barcha toifadagi rahbarlar dunyoqarashimizni 
o‘zgartirishimiz lozim bo‘ladi. Bizdagi ma’lumotlarga ko‘ra, Qashqadaryo viloyati 
kambag‘allik muammosi bo‘yicha eng og‘ir hudud hisoblanadi. 700 ming aholi 
kambag‘al. Bu jami aholining qariyb 21 foizini tashkil etmoqda. Bu vaziyatda 
Qashqadaryoda rahbarlar bir joyda o‘tirishi mumkin emas. Odamlarimizni bunday 
og‘ir sharoitdan qanday chiqarib olamiz, degan savolni o‘ziga berishi lozim. 
Shuningdek, Qoraqalpog‘iston Respublikasida 500 ming, Surxondaryo viloyatida 500 
ming, Namangan viloyatida 400 ming, Jizzax viloyatida 210 ming va Sirdaryo 
viloyatida 130 ming aholi kambag‘al. Bu raqamlarni mahallalar kesimida olsak, 
yanada og‘ir raqamlarga guvoh bo‘lamiz. Masalan, Parkent tumanining «Yangiobod» 
mahallasida 1039 nafar kam ta’minlagan va kambag‘allar bor. Oltinsoy tumani 
«Mirshodi» mahallasida 906 nafar, Boysun tumani «To‘da» mahallasida 504 nafar 
fuqarolarimiz og‘ir ahvolda yashayotganini” ochiq oydin ta’kidladi. 
O‘zbekistondagi kambag‘allik holatini o‘rganish aniq chora-tadbirlarni talab 
etadi. Bunda rivojlangan davlatlarni tajribasini o‘rganish o‘ta muhim masala. Shu bilan 
birga, biz uchun muhim tomoni, kambag‘allik holatini to‘liq tugatib bo‘lmaydi, balki 
uni darajasi va hajmini iloji boricha kamaytirish mumkin. Bu davlat va jamiyatni 

---

444 
siyosati va faoliyatiga mutlaqo bog‘liq emas. Bu esa jamiyat va davlatga 
kambag‘allikni negativ ta’sirini kamaytirish bo‘yicha choralarni doimiy ravishda olib 
borishni taqazo etadi. 
O‘zbekiston uchun xususan absolyut kambag‘allik konsepsiyasi asosida 
kambag‘allar soni, holatini aniqlashda turli xil fikrlar, qarama-qarshi yondoshuvlar 
bor. Misol, rasmiy manbalarga tayanib, kambag‘allar soni umumiy aholining 13-15% 
ni tashkil etishi taxmin qilinadi. Lekin aholini o‘zini-o‘zi baholashidan bilish mumkin-
ki, faktlar aniq va shaffof emas. Ya’ni ayrim aholi toifalari moddiy ta’minlanganlik 
jihatidan o‘zlarini kambag‘al hisoblasa, ayrimlari ayni shunday moddiy 
ta’minlanganlik jihatidan o‘zlarini kambag‘al hisoblamaydilar.
Shuning uchun O‘zbekistondagi kambag‘allik holati ko‘p qirralik holat va uni 
tarqalish masshtabi turlicha qabul qilingan. Bu muammoga turli qarashlar tufayli aniq 
siyosatni belgilash, hamda kurashish mexanizmining yo‘qligidir. 
Shu bilan birga, qashshoqlikka qarshi samarali kurashish uchun odamlarning 
kundalik hayotida duch keladigan va ularning turmush darajasining pastligi yoki 
qashshoqlik sabablari bo‘lgan muammolarni yaxshi bilish kerak. 
Odamlar farovonlik Odamlar farovonlik bilan bog‘liq muammolarni mustaqil hal 
qilish uchun odamlar qanday manbalarga muhtoj? Mavjudlik aholining ahvolini 
yaxshilashga yordam beradigan (va yo‘qligi, mos ravishda, oldini olish) resurslarning 
asosiy turlari quyidagilardan iborat: 
1) iqtisodiy manba, ya’ni oila hayotiga alohida zarar yetkazmasdan sotilishi va 
naqd pulga aylantirilishi mumkin bo‘lgan mulk, daromadning tabiati, oilada kamida 
bir yil yashashi uchun yetarli mablag‘larning mavjudligi; 
2) ta’lim va malaka ko‘rsatkichlari to‘plami sifatida hisoblangan malaka manbasi; 
3) birlashtiradigan ijtimoiy 
manba: 1) kundalik aloqalar va qo‘llab-
quvvatlashning kundalik norasmiy tarmoqlariga qo‘shilish (do‘stlar va ular bilan 
doimiy aloqada bo‘lish, ularning ishonchli qo‘llab-quvvatlashiga ishonish), 2) ayniqsa, 
juda kam ma’lumotlarga kirishni ta’minlaydigan yuqori samarali ijtimoiy tarmoqlarga 
kirish, foyda va manbalar («aloqalar»), 3) rasmiy tarmoqlarga qo‘shilish (klublarga,