Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni modellashtirish va prognozlash

a
va ishlab chiqarishga aloqador bo‘lmagan 
iste’mol 
S
nisbatan yuqori bo‘lgan sharoitda iqtisodiyot degradatsiyasi kuzatiladi, 
ya’ni mahsulotni yalpi ishlab chiqarish vaqt bo‘yicha susayadi (mos keluvchi 
gorizontal chiziqlar
dan pastlab boradi, 9.1- rasmning pastki qismi). 
Amaliyotda shu kabi holatning vujudga kelmasligi uchun yuqoridagi kattaliklar 

---

47 
(
a,C
) hajmini pasaytirish hamda qo‘llanilayotgan texnologiyaning sifatini 
yaxshilash lozim. 
2.
sharti bajarilganda, ya’ni: C X
yoki X0> Xst (14)
Ushbu sharoitda umumlashtirilgan yalpi ishlab chiqarish Xst qiymatidan 
uzoqlashib vaqt bo‘yicha o‘sadi, (9.1 –rasmdagi yuqori qismi) bu esa 
iqtisodiyotning rivojlanishini anglatadi. Ushbu rivojlanishning intensivligi to‘g‘ri 
xarajatlar koeffitsiyenti
a 
va yalpi mahsulot ishlab chiqarish o‘sishining kapital 
sig‘imkorligi 
q 
ga bog‘liq: bu kattaliklarning pasayishi iqtisodiyotning muhim 
ko‘rsatkichlaridan biri – mahsulot ishlab chiqarishning o‘sishiga olib keladi. 
Bundan tashqari, 
a 
kattaligining pasayishi iqtisodiyot rivojlanish (14) shartining 
bajarilishiga ta’minlash imkonini beradi. 
Tabiiyki, 
a 
va
q 
kattaliklarining kamayishi resursni tejovchi 
texnologiyalarni qo‘llashga bog‘liqdir. Aks holda ishlab chiqarishda xarajatli 
texnologiyalardan foydalanganda mahsulot ishlab chiqarish oshgani bilinmaydi. 
Ushbu holat davlat va mintaqa makroiqtisodiy rivojlanish strategiyalarida hisobga 
olinishi zarur. 
V.Leontev tomonidan ikkinchi jahon urushidan oldingi davrdagi AQSh 
iqtisodiyotini tahlil qilish asosida quyidagi muhim fakt aniqlandi: uzoq vaqt 
davomida 
j
ij
ij
x
x
a

kattaliklar juda kam o’zgaradi va o’zgarmas sonlar 
sifatida qaralishi mumkin. Bu hodisani shunday tushunish kerakki, ishlab chiqarish 
texnologiyasi ancha uzoq vaqt davomida bir xil darajada turadi va, demak, 
j
nchi 
tarmoqda 
j
x
hajmdagi mahsulotni ishlab chiqarish uchun 
i
nchi tarmoq 
mahsulotining iste’mol qilinadigan hajmi texnologik konstanta (o’zgarmas son)dan 
iborat bo’ladi. 
Bunda 
ij
a
sonlar 
bevosita (to’g’ri) xarajatlar
koeffitsiyentlari 
deb ataladi. 
Ko’rsatilib o’tilgan faktga asosan
j
ij
ij
x
x
a

,
j
ij
ij
x
a
x

,
n
j
i
,
,
2
,
1
,


(2.2) 
ga ega bo’lamiz. U holda (2.1) tenglamalarni 





















n
n
nn
n
n
n
n
n
n
n
y
x
a
x
a
x
a
x
y
x
a
x
a
x
a
x
y
x
a
x
a
x
a
x



2
2
1
1
2
2
2
22
1
21
2
1
1
2
12
1
11
1
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
(2.3) 
tenglamalar sistemasi ko’rinishida yozish mumkin. 
Ishlab chiqarilgan mahsulot hajmlarining ustun-vektori (yalpi ishlab chiqarish 
vektori), yakuniy iste’mol mahsuloti hajmlarining ustun-vektori (yakuniy iste’mol 
vektori) va bevosita xarajatlar koeffitsiyentlari matritsasi 

---

48 













n
x
x
x
x

2
1
,













n
y
y
y
y

2
1
,













nn
n
n
n
n
a
a
a
a
a
a
a
a
a
A







2
1
2
22
21
1
12
11
(2.4) 
larni kiritamiz. U holda (2.3) tenglamalar sistemasi matritsa shaklida
y
x
A
x


(2.5) ko’rinishga ega. 
Odatda bu munosabat 
chiziqli tarmoqlararo balans tenglamasi
deb ataladi. 
Bu tenglama (2.4) matritsa ko’rinishdagi ifodalanishning tavsifi bilan birga 
Leontev
 modeli
deb nomlanadi. 
Chiziqli tarmoqlararo balans tenglamasidan ikki maqsad uchun foydalanish 
mumkin. Yalpi ishlab chiqarish vektori 
x
ma’lum bo’lgan birinchi, eng sodda 
holda yakuniy iste’mol vektori 
y
ni hisoblash talab qilinadi. Ikkinchi holda 
rejalashtirish maqsadlari uchun chiziqli tarmoqlararo balans tenglamasidan 
masalaning quyidagi shaklida foydalaniladi: 
Т
vaqt davri (masalan, bir yil) uchun 
yakuniy iste’mol vektori 
y
ma’lum bo’lib, yalpi ishlab chiqarish vektori 
x
ni 
aniqlash talab qilinadi. Bu yerda 
A
matritsasi ma’lum va 
y
vektori berilgan (2.5) 
chiziqli tenglamalar sistemasini yechish zarur. 
Shu bilan birga, (2.5) sistema berilgan masalaning amaliy tabiatidan kelib 
chiqadigan qator xususiyatlarga ega; eng avvalo 
A
matritsa hamda 
x
va 
y
vektorlarning barcha elementlari nomanfiy bo’lishi kerak.