Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni modellashtirish va prognozlash

. 
2.2.2.
 
“Xarajat-ishlab chiqarish” modelining umumiy tuzilishi. 
Tarmoqlararo balans to‘rtta qism - kvadrantlardan iboratdir. 
1 kvadrant 
(maxsulot ishlab chikarish uchun material xarajatlari kursatilgan) 
shaxmat taxtasi kabi tuzilgan bo‘lib, unda ishlab chiqarish vositalarining oqimi 
akslanadi. 1-qism ma’lumotlari tarmoqlar moddiy xarajatlari tarkibini tahlil 
qilishda, tarmoqlar o‘rtasidagi ishlab chiqarish bog‘lanishlari va proporsiyalarini 
aniqlashda muhim ahamiyat kasb etadi. 
2 kvadrantda
barcha moddiy ishlab chiqarish tarmoqlarining so‘nggi 
mahsuloti ko‘rinadi. So‘nggi mahsulot deb, ishlab chiqarishdan tashqaridagi 
iste’mol va jamg‘armadagi mahsulotlar yig‘indisiga aytiladi. So‘nggi mahsulot 
tarkibiga kiruvchi ijtimoiy iste’mol ta’lim tarbiya, o‘quv, fan, sog‘liqni saqlash, 
mudofaa, boshqaruv, sport kabi sohalardagi iste’moldan tarkib topadi. Shunday 
qilib, 2-kvadrantdagi ma’lumotlar milliy daromadning tarmoqlar bo‘yicha moddiy 
tuzilishi, uning jamg‘arma va iste’mol fondlariga taqsimlanishini xarakterlaydi. 
3 kvadrant
ko‘rsatkichlari ham milliy daromadni xarakterlaydi, faqat bunda 
uning qiymati tarkibi ya’ni barcha tarmoqlarda mehnatga 
to‘langan haq
va 
sof 
daromad 
yig‘indisi sifatida qaraladi. 3-kvadrant ma’lumotlari moddiy ishlab 

---

40 
chiqarishda zaruriy va qo‘shimcha mahsulot orasidagi hamda yangidan yaratilgan 
va ko‘chirilgan qiymatlar nisbatini tahlil qilish uchun zarurdir. 
2 va 3 kvadrantlarning umumiy yig‘indisi o‘zaro tengdir. Barcha tarmoqlar 
bo‘yicha (1) tenglamani jamlab quyidagini hosil qilamiz: 
X
x
v
m
j
ij
j
j
j
n
j
n
j
n
i
n
j
n













1
1
1
1
1
(3) 
(2) tenglamani 
i
bo‘yicha jamlasak 
X
x
y
i
ij
i
i
n
j
n
i
n
i
n










1
1
1
1
(4) 
(3) 
va (4) tengliklarning chap qismida bir xil kattalik - yalpi ijtimoiy mahsulot 
X
hosil bo‘ladi. Tengliklarning o‘ng qismidagi 1- qo‘shiluvchilar ham bir xil, ya’ni 1-
kvadrantning jamiga tengdir. Demak, tengliklarning qolgan qismlari ham tengdir: 
v
m
Y
j
j
n
j
i
i
n
j
n








1
1
1
(5) 
(5) tenglikning chap qismida 3-kvadrantning jamlanmasi, o‘ng qismida esa 2-
kvadrant jamlanmasi hosil buldi, ya’ni milliy daromadning moddiy-mahsulot va 
qiymat tarkiblari bir xil bo‘lishi ko‘rindi.