Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni modellashtirish va prognozlash

Kollektiv bloknoti (ish daftari) va nazorat savollari usuli. 
Kollektiv 
bloknoti usuli brigada a’zolarining har birini mustaqil g‘oyasini ilgari surishni va 
shu bilan kollektiv baholashga mos kelishini ta’minlaydi. Bu maqsadda 
brigadaning har bir a’zosi bloknot oladi, unda umumiy holda tahlil qilinayotgan 
savol mohiyati ifodalanadi, zarur yordamchi va ma’lumot materiallari (tannarx 
kalkulyatsiyasi, texnologik tannarx, mahsulotning tannarxi, yuk tashish sxemasi, 
xujjatlarni aylanishi, rejalashtirish va tahlilda hisob-kitob ma’lumotlaridan 
foydalanish va h.k.) Belgilangan vaqt oralig‘ida brigadaning har bir a’zosi 
bloknotiga tahlil natijalarini, ishlab chiqarishni takomillashtirish haqidagi, 
zaxiralarni aniqlash va foydalanish bo‘yicha turli takliflarni yozib boradi. Shundan 
so‘ng brigadaning har bir a’zosi bu g‘oyalarni har birini umumiy bahosini keltiradi, 
ular ichidan eng yaxshilarini ajratadi. Bajarilgan ishlardan so‘ng ishtirokchilar o‘z 
bloknotlarini koordinator-raxbarga topshiradilar, undagi ma’lumotlar asosida 
umumlashtirilgan hisobot tayyorlanadi. 
 
 
 
 
 
 
 

---

37 
2.2 – Mavzu: Prognozlashning statik va dinamik modellari 
Reja 
1.
Prognozlashda makroiqtisodiy modellar 
2.
“Xarajat-ishlab chiqarish” modelining umumiy tuzilishi. 
3.
Modelda tarmoqlararo balansning asosiy matematik bog‘lanishlari. 
4.
Balans qismlarining tavsifi 
2.2.1.
 
Prognozlashda makroiqtisodiy modellar 
“Xarajat — maxsulot ishlab chikarish” modeli iktisodiy usishning eng 
muxim modellaridan biri xisoblanadi. Tarmokdararo balansning nazariy 
asoslari sobik Ittifokda birinchi besh yilliklar davrida ishlab chikilgan. Uni 
birinchi marta amerikalik iktisodchi (kelib chikishi, rossiyalik bulgan) V. 
Leontev tomonidan “xarajatlar — maxsulot ishlab chikarishi” nomi bilan 
rasmiylashtirildi. U tarmoklararo alokalarni shaxmat tipidagi jadval yordamida 
chiziqli algebrani qo‘llab o‘rganib chiqdi. 30-yillarda Amerika iktisodiyotini 
tadkik etib, “Amerika iktisodiyoti tarkibi” monografiyasini yozdi. Bu kitobida 
umumiy muvozanatning iktisodiy nazariyasi xalk xujaligining turli tarmoklari 
o‘rtasidagi alokalarni urganishga, tatbik kilishga xarakat kilinadi. Keyinchalik 
(1973) uzining “xarajatlar” — maxsulot ishlab chikarish” modeli va uni 
iktisodiy muammolarni urganishda amaliy tatbiki uchun 1973 y.Nobel 
mukofotini oldi.(Vasiliy Vasilevich Leontev 5 avgust 1905 y. Petrogradda 
tug‘ilgan. 
Iqtisodiy tahlilning xarajatlar — mahsulot ishlab chikarish uslubida V. 
Leontev dikkatini eng avvalo iktisodiy modeldagi mikdoriy alokalarga karatadi. 
Bu alokalar turli tarmoklar urtasida texnologik koeffitsiyentlar orkali urnatiladi. 
(a11, a12, a) va hokazolar. 
V. Leontev AQSh iktisodiyoti tarkibini xarakterlovchi balans jadval ishlab 
chikadi. 
Tarmoqlaro Balans modeli statik va dinamik kurinishda bulib iktisodiy tizim 
va jarayenlarni iktisody matematik modellashtirishda keng kullaniladi. 
Matritsaviy iqtisodiy matematik modellar alohida olingan korxonadan 
boshlab butun respublika iktisodiyet iarmoklarini (xalq xo‘jaligini) qamrab olgan 
holda mahsulotlar ishlab chiqarish va taqsimlashni tahlil qilish hamda rejalashtirish 
uchun mo‘ljallangan bo‘lib, bu yuzaga kelgan proporsiyalarni o‘rganish, rejalarni 
muvafiqlashtirish imkonini beradi. 
Xalq xo‘jaligi darajasidagi tarmoqlararo balans (TAB) da milliy daromadning 
yaratilishi va taqsimlanishi, moddiy va mehnat resurslaridan foydalanish, 
tarmoqlar o‘rtasidagi ishlab chiqarish aloqalari hamda ijtimoiy mahsulotning ishlab 
chiqarilishi va taqsimlanishi o‘z aksini topadi. Ya’ni xar bir tarmok kandaydir 
maxsulot ishlab chikaradi va uni bir kismini uzi istemol kiladi va kolganini 
tashkariga pirovard maxsulot kurinishida chikaradi. TABning asosiy vazifalariga 
kuyidagilar kiradi 
Iktisodiyetda tarmoklar kurinishida material buyum tarkibida takror ishlab 
chikarishni tavsiflash 

---

38 
Moddiy ishlab chikarish va xizmat kursatish soxasida yaratilgan maxsulotni 
ishlab chikarish va taksimot jarayenlarini aks ettirish 
Iqtisodiy 
rivojlanish 
uchun 
ishlab 
chiqarish 
va 
undan 
samarali 
foydalanishning omilari urnini ochib berish 
TAB pul va natural kurinishida tuziladi. 
Xalq xo‘jaligida mahsulot ishlab chiqarish va taqsimlanishi tarmoqlararo 
balansining matematik modeli. 
Balans tuzishda quyidagilarga asoslanamiz: 
a) ishlab chiqarish tarmoqlarini