Ibtidoiy o d a m la r kishiga baxt va sog‘liq keltiruvchi rahmdil ruhlar
borligiga ham ishonganlar.
0
‘sha z a m o n odam larining faraz qilishlaricha
kasallik paydo qiluvchi
"johil" kuch o d a m tanasiga, k o 'p r o q bosh miyaga kirib olib h a r xil
kasallik holatlarini (isitma ko ‘tarilishi. bosh o g 'rig 'i, qaltirash va h.k.)
keltirib chiqaradi. Bu kasallik holatlarini paydo qiluvchi k uchning o'z i
nima, degan savolga turlicha javob berganlar. Ba’zilar, biz yuqorida koTsatib
o 'tg a n im iz d e k , o ‘tgan ajdodlarning ruhidir, desalar boshqalar ruhga
aylangan ajdodlarning o ‘zidir degan fikrda bo'lganlar. Uchinchilari kasallik
paydo qiluvchi kuchlar o 'r m o n la r va qam ishzorlarda yashaydigan "Johil
kuchlar"dir, d eb tushunganlar. Bulardan tashqari ontologik t u sh u n c h a
ham mavjud. Bu tushunchaning tarafdorlari organizmda kasallikni ko'zga
k o ‘rinm as ilohiy k uchlar paydo qiladi, deb o ‘ylaganlar.
Y ana to te m tushunchasi h am bo'lgan. Bu tu s h u n c h a to te m (m ening
qabilam , u ru g 'im ) degan s o 'z d a n kelib chiqqan. O 's h a
za m o n kishilari
h a r b ir q a b il a m a ’lu m h a y v o n ( t o t e m ) d a n kelib c h i q q a n , deb
hisoblaganlar. Shunga ko‘ra agar kishi o ‘z totemiga, ya’ni o'tm ish ajdodiga
nisbatan hurmatsizlik qilsa, o'sha totem hurmatsizlik qilgan kishiga kasallik
yuborib uni jazolaydi, deb o'ylaganlar. Qadimgi turkiy qabilalar bizning
t o t e m i m i z b o ' r i d i r , y a ’ni b iz b o ' r i d a n k e lib c h i q q a n m i z , d e b
hisoblaganlar.
Kasalliklarni davolash usullari ham o'sha vaqtdagi
kasallikning sababi
haqidagi tushunchaga muvofiq olib borilgan. Davolash usuli asosan bem or
a ’zosiga kirib olgan "johil kuch"ni chiqarib vuborishdan iborat bo'lgan.
Avvalo h a r xil o 'yinlar, raqsga tushishlar, x u s hom adgo'yliklar bilan bu
"johil kuch"ning ko'nglini yum shatib, uni b e m o r tanasidan o'zi chiqib
ketishiga erishmoqchi bo'lganlar. Agar bu chora bilan uni bem or tanasidan
chiqib ketishiga erisha olinmasa, uni zo'rlik bilan chiqarganlar. Bu maqsad
uchun qo'r qituv usullari qo'llanilgan. Masalan, b em o r tanasiga o'rnashib
olgan "johil kuch"ga qarshi "hujum qilish" usulidan foydalanganlar. Shu
usul asosida sh am an iz m kelib chiqqan. "Johil kuch"ni haydash u c h u n
sh am an har xil shovqinli musiqiy asboblardan (childirm a, n o g 'o ra )
foydalangan. Bundan tashqari sh a m a n "Johil
kuchni qam chi bilan urib
haydash" usulini ham ishlatgan. O 'z bekxalq tibbiyotida bu usul "ko'chiriq",
deb atalgan. "Johil kuch" k o 'p ro q miyaga joylashib oladi deb, u oson
chiqib ketishi u c h u n , b em o rn in g bosh suyagi teshib qo'yilgan. Bizning
O'zbekiston hududim izda bunday teshib qo'yilgan (trepanatsiya qilingan)
bosh suyaklari k o 'p topilgan.
Ibtidoiy ja m o a davrining oxiri va Q uldorlik davrining boshida din
kelib chiqdi. S h u n d a n keyin tabiatda sodir b o 'luvchi h ar bir hodisa din
bilan bog'landi. B unday tu s h u n c h a tibbiyot sohasiga ham tarqaldi. H a r
qanday kasallik gunoh qilgan kishiga tangri tom o n id a n yuborilgan jazodir
19
degan fikr paydo b o ‘ldi. G u n o h k o r k asallikd an q u tilish
u c h u n tangriga
sajda qilishi zarur, deb tu sh u n tira b oshladilar. Ib o d a tx o n a lar h u zu rid a
k ich ik -k ich ik sh ifo x o n alar tashkil q ild ilar va u lard a b em o rla r h am d a
nogironlarni davoladilar. Shunday qilib "ibodatxona tibbiyoti" kelib chiqdi.
Ibodatx o n alard ag i davolash usuli asosan h a r xil d u o la r o ‘qish va diniy
m aro sim larn i b ajarish d an ib o rat edi. B a ’zan shifobaxsh o ‘sim liklardan
h am fo yd alanardilar. A m m o, bu d o rilarn in g t a ’sirini din n u q tai n azari
asosida tushuntirilardi.
T ibbiyotning m o hiyati va kasalliklarning kelib chiqishi haqida am aliy
tajribaga asoslangan fikrlar ham m avjud edi. A m aliy tibbiyot vakillari o ‘z
k u z a tis h la rig a a so sla n ib , k asa llik k ish i o rg a n iz m ig a ta sh q i z a ra rli
om illarning ta ’siri natijasida kelib chiqadi, degan xulosaga keldilar.
B unda
b irinch i о ringa o ziq -o v q atlarn i q o ‘ydilar. X ususan sifatsiz ovqat yeyish,
o ch qolish, yoki aksincha keragidan o rtiqcha ovqat iste’m ol qilish m e ’da-
ich ak la rd a kasallik p aydo q iladi, degan xulosa ch iq ard ila r. S o ‘ng iqlim ,
havo harorati va boshqa tabiiy om illarga aham iyat berdilar. Ibtidoiy jam o a
davrida yashagan o d am larn in g kasalliklar va u larn in g sabablari haqidagi
tu sh u n c h a la ri sh u lard a n iborat edi.
Do'stlaringiz bilan baham: