A. A. Q od irov t ib b iy o t

21

---

Ikkinchi qism
III bob
Q A D IM G I S H A R Q M A M L A K A T L A R I T IB B IY O T I
Q adim gi Sharq insoniyat jam iyati taraqqiyotining beshigi hisoblanadi. 
Ilm -fa n n in g h am m a so h alari, shu ju m la d a n tibb iyo t ilm i ham dastlab 
S harq m am lakatlarida kelib chiqq an. Buni arxeologik qazilm alar vaqtida 
to p ig a n ashyoviy d alillar va qadim gi q o ‘ly ozm alar isbotlaydi. M asalan, 
A frika va Osiyo q it’alarid a olib borilgan q az ilm alar ch o g ‘ida q adim
za m o n la rd a yashagan o d a m la r qan d ay kasalliklar bilan o g ‘rig an lar va 
q anday usuliar bilan davolanganliklarini k o ‘rsatuvchi ju d a k o ‘p ashyoviy 
alillar topilgan. Shu dalillar asosida biz uzoq o ‘tm ishning ayrim davrlarida 
tibbiyot q an d ay darajada rivojlanganligini bilib olishim iz m um kin.
Q A D IM G I M IS R T IB B IY O TI
Q adim gi M isr m ad an iy hay o t, ilm -fa n n in g rivojlanishi jih a tid a n
boshqa S harq m am lak atlarig a nisb atan yetakchi o ‘rin egallaydi. M isr 
tibbiyo t sohasida ham eng qadim gi tarixga ega. T arixiy m a ’lu m o tlarga 
ко Ira, M isrda eram izd an oldingi t o ‘rtin ch i m ing yillikdayoq b irinch i 
tibbiy m ask an lar b o ’lgan. X ususan, eram izd an oldingi 3600-yilda Fili 
orolidagi M em fis sh ah rid a afsonaviy tabib Im x o te b 1 sharafiga m axsus 
lbodatxona qurilgan.
Bu
y erd a k o h in lar b em o rla rn i parvarish qilish va davolash bilan
shug ullanganlar. H eliopolis va Sais shah arlarid a tab ib lar tayyorlaydigan
m axsus m ak tab lar b o ‘lgan. Bu m ak tab lard a tu rli d o rila r tayyorlash va
ularni ishlatish usullarini o ‘rgatganlar. B em orlarga tashxis q o ‘yish, ularni
tekshIrish usullarini ham k o 'rsatg an lar. Q adim gi M isr tibbiyoti papirus
deb ataluvchi yozm a m an b ala rd a bayon etilgan. S h u lard an bizga G eorg
tb e r s , td v in Sm it, Brugsha ismli olim lar nom i bilan ataluvchi papiruslar
nam m a fum . Bu o lim lar o 's h a papiruslarni o 'rg a n ib izohlab berg an lar
Г' n n 1' ,3!
1 eng dlqqatga saz°vori Ebers papirusidir. U eram izdan oldingi 
1500-yilda yozilgan deb taxm in qiladilar.
Tibga oid papiruslarda asosan turli dorilar, ularni tayyorlash va ishlatish 
usullari bayon etilgan. K itobda aytilishicha d o rin in g t a ’sir kuchi tabiiy
1 Im .x o teb n i t a b o b a t x u d o s i d e b a ta g a n la r.

---

sh aro it, b e m o rn in g yoshi va k asallikning o g ‘ir- 
yengilligiga bog‘liq. Tabib kasalga dori berishda shu 
omillarni e ’tiborga olishi kerakligi ta ’kidlangan. Yosh 
m asalasiga alohida e ’tib o r berilgan. C h aq alo q lar va 
kichik yoshdagi bolalarga dori kukun shaklida, sutga 
q o ‘shib berilgan. K a ttaro q yoshdagi b o lalar u c h u n
dori xab shaklid a tayyorlangan.
Q adim gi m isrliklar kasallikning sabablari haqida 
ibtidoiy jam o a davridagi tushunchaga o ‘xshash fikrda 
b o ‘lg a n la r. M isr ta b ib la ri k a s a llik la rn i p a y d o
qiluvchi q a n d a y d ir jo h il k u c h la r borligiga ish o n - 
g a n la r. S h u n in g u c h u n h a r q a n d a y k a sa llik n i 
d a v o la s h d a b ir in c h i g a ld a h a r xil a fsu n g a rlik
u su lla rid a n fo y d a la n g an lar. M asa la n , shu jo h il 
kuchni tanadan chiqarib yoborishga harakat qilganlar.
S o ‘ng o ‘sh a jo h il k u c h (ru h ) ta n a d a q o ld irg an
kasallik a lo m a tla rin i dori berib y o ‘q o tish y o i in i
qilganlar. Bu dorilar asosan sim ptom atik xarakterga 
ega b o ‘lardi. H a r b ir M isr tabibi afsungarlik usulini
bilishi sh art edi. 
.
Q adim gi M isrda tajribaga asoslangan am ah y tibbiyot ham m avjud edi. 
A m aliy tib b iy o t vakillari k o ‘pgin a kasalliklarning alo m atlari va u larn in g
sabab larin i bilganlar. U lar h a tto ich ak la rd a gijjalar b o ‘lish id a n h am
x ab ard o r b o 'lg an lar.
M isr tab ib larin in g kito b lari asosan h a r xil re tse p tla rd an lb o rat edi. 
R etsep tlar ju d a m u rakkab tuzilard i. H a r bir retseptga 10— 15 va u n d a n
o rtiq m o d d alar kiritilardi. R etseptlarda faqat dorining nom i ko ‘rsatilm ay, 
shu bilan birga u qanday kasallikda ishlatilishi va qanday shaklda qo llanishi 
ham k o ‘rsatilardi. M isr tab ib larin in g re tse p tla rid a xatoliklarga h am y o ‘l 
q o ‘yilgan. M asalan , b a ’zi re tse p tla rd a foydali d o rilar q ato rid a foydasiz, 
h a tto zararli m o d d a la r ham uchraydi. M asalan , d o rila r q a to rid a ba zan 
sasigan g o ‘sh t, achigan sut, q atiq , h ay v onlarnin g tezagi, h o v o n ch a d a
yanchilgan su yakva h.k. uchraydi.
Q adim gi m isrliklarning tibga oid kitoblaridan bizga eng m a lum i G earg 
Ebers papirusidir. Bu kitobda o ‘sha vaqtda m a’lum b o ‘lgan kasalliklar va 
u la rn i davolash usu llari bayon etilgan. X ususan, kishi ta n asin in g h ar 
b ir a ’zosida u ch ray d ig an kasalliklar va shu kasalliklarda ishlatilad ig an
dorilar k o ‘rsatilgan. K itobda ayollarda uchraydigan kasalliklarga aloh id a 
o ‘rin berilgan. H om iladorlik, un in g dastlabki belgilari k o ‘rsatib o ‘tilgan. 
M isr am aliy tibbiyotida jarrohiyaga h am alohida o ‘rin berilgan. X ususan, 
h a r bir a ’zo n in g ja ro h a tla n ish i, u n in g belgilari va d avolash usullari 
ko‘rsatilgan. Shu yerda xatna qilish usuli haqida ham so ‘z yuritiladi.