A. A. Q od irov t ib b iy o t

27

---

Q A D IM G I H IN D IS T O N TIBBIYO TI
Q a d im g i S h a rq n in g y u k sa k riv o jla n g a n m a m la k a tla r id a n b iri 
H indistondir. H indistonning qadim gi zam on tibbiyotini o'rganishda asosiy 
m anba Ayur-Veda nom li kitob hisoblanadi. A yur-V eda so‘zi hayotni bilish, 
degan m a ' noni bildiradi. Tarixda uchta Ayur-Veda b o ‘lgan. Bular — Atrein 
A yur-Vedasi, C haraki Ayur-Vedasi va Sushruta Ayur-Vedasi. Bular ichida 
Sushruta Ayur-Vedasi alohida o ‘rin tutadi. Bu kitob eram izdan oldingi VI 
asrda yozilgan, deb taxm in qiladilar. K itobda o dam organizm ining tuzilishi, 
unin g ta b ia ti, sog‘liqni saqlash m asalalari, kasallik larn i an iq lash va 
davolash m asalalari bayon etilgan.
H in d isto n o lim la ri o d a m o rg a n iz m in in g tu z ilish i, u n in g ta b ia ti 
m asalasida xitoyliklar singari samoviy unsurlar nazariyasiga asoslanganlar. 
H in d la r m a ’lum 4 u nsurga yana b esh in ch i — ilohiy u n su rn i q o ‘shdilar. 
Bu u n su rlard an u ch tasi organizm ga ovqat m odd alari sifatida havo-nafas 
y o ‘llari orqali kiradi, deb tu sh u n g an lar. H in d o lim larin in g fik rich a 
organizm ning tabiati shu unsurlarga bog‘liq. U n surlar o ‘z sifatlarini odam
organizmiga beradilar. Shu sifatlar odam organizm ining tabiatini belgilaydi. 
D e m a k , o d a m o rg a n iz m id a q u ru q lik , h o ‘llik , issiq lik va sov uq lik 
xususiyatlari mavjud.
Sog‘liqni saqlash m asalasida qadim gi h in d lar b irin ch i o ‘ringa gigiyena 
qoidalariga rioya q ilishni q o ‘yganlar. X ususan, ta n a n i, k iy im -k echakn i, 
ko ‘rp a -to ‘shakni, u y-joyni ozo d a saqlashga alo h id a aham iy at berganlar. 
B u n d a n ta sh q a ri jis m o n iy ta rb iy a m a s h q la rin in g a h a m iy a tin i h am
k o ‘rsatganlar. O ziq -o v q at m asalasiga alo h id a ah a m iy a t berilgan. K o ‘p 
kasalliklar o v qatlanish rejim in in g b u zilish id an kelib ch iq ish in i alo h id a 
ta ’kidlagan.
K asalliklarni aniqlash va davolashda qadim gi h in d hakim lari bem orni 
h a r to m o n la m a te k s h iris h , u b ila n u z o q s u h b a tla s h is h (a n a m n e z
to ‘plash) va uni sinchiklab ko ‘zdan kechirishni tavsiya etganlar. B em om ing 
to m ir urishini tekshirishga alo h id a ah am iy at berganlar.
S ushruta A yur-V edasida 1500 dan o rtiq kasalliklarning belgilari bayon 
etilgan. U larn i aniqlash u sullari k o ‘rsatilgan. S u sh ru ta tib b iy o t tarix id a 
b irin ch i b o ‘lib yallig‘lan ish jara y o n in i t o ‘liq ifodalab b ergan. B ular — 
sh ish p ay d o b o ‘lish i, y a llig ‘lan g an jo y in in g q iz a rish i, h a ro ra tn in g
k o ‘tarilish i, o g ‘riq paydo b o ‘lishi va yallig‘lan g an a ’zo n in g funksiyasi 
ishdan chiqishidir.
K asallik larn in g kelib ch iq ish i m asalasid a qad im g i h in d tab ib lari 
ru tu b a tla r (h u m o ra l) nazariyasiga aso slang anlar. Bu nazariyaga b in o an
28

---

h ar q an d a y kasallikning u m u m iy sababi, a ’zodagi t o ‘rt suyuqlik (q o n , 
safro, savdo va n az la )n in g biri yoki, u n d a n o sh ig ‘i m iq d o r yoki sifat 
jih a td a n o ‘zgarishiga b o g ‘liq, deb hisoblangan.
K asalliklarni davolashda qadim gi h in d tabiblari ishlatgan d o rilarn in g
soni 800 ga y aqin b o ‘lgan. B ular qato rid a o ‘sim liklar, hayvon a ’zolari va 
m ineral m o d d a la r k o ‘p ch ilik n i tashkil etadi.
T ab ib lar b em o rg a dori b erish d a n o ld in , u n in g o rg an izm in i o rtiq c h a
ru tu b a tla rd a n to z a la sh c h o ra s in i k o ‘rg a n la r. Bu b ila n ru tu b a tla rn i 
muvozanat holatiga keltirmoqchi b o ‘lganlar. Shu maqsadda ko‘pincha bem or 
tom irid an q o n olganlar. S hundan so‘ng bem orga dori-d arm o n berilgan va 
boshqa davo choralari amalga oshirilgan. M asalan, uqalash (massaj), vanna 
qabul qild irish va h.k.
Qadim gi h in d tibbiyotida jarro hlik usuli ju d a rivoj topgan edi. A yniqsa 
S ushruta ju d a m o h ir ja rro h b o ‘lgan. Ja rro h la r qovuqdagi to sh n i ch iq arib
olish, c h u rra n i operatsiya qilish, q attiq jaro h a tla n ib ishga yaroqsiz b o ‘lib 
qolgan q o ‘l yoki o yoqni kesib tash lash , k o ‘z k atarak tasin i o p eratsiy a 
qilish kabi u su llarn i m uvaffaqiyatli am alga oshirganlar.
H in d la rd a ayollar jarro h iy asi h am yaxshi rivoj to pg an edi. M asalan , 
o ‘zi tu g ‘a o lm ag an (to r c h a n o q sababli) h o m ila d o r ayolning q o rn in i 
yorib b olani chiqarib olish, bolaning boshi ju d a k atta b o ‘lib o ‘sib ketgan 
b o ‘lsa o n a n in g h ay o tin i saqlab qolish u c h u n , k a tta o ‘sib ketgan b o sh n i 
b o ia k la rg a b o ‘lib ch iq arib olish, o n a qorn id ag i bo la k o ‘n dalang yotib 
qolgan b o ‘lsa, u tu g 'ilm a sd an oldin, o n a qornidaligida oyoq yoki boshini 
past to m o n g a aylantirish va h.k.
Q adim gi h in d tab ib larin in g ja rro h iy a so hasida erishgan eng k atta 
y u tu q la r i p la s tik o p e r a ts iy a d ir . X u s u s a n , h in d j a r r o h l a r i b i r o r
yetishm agan, yoki b iro r sabab b ilan kesilib ketgan a ’zoni tiklashd a k atta 
natijaga erishganlar. B unday, op eratsiy a usuli o ‘sh a v aq td a faqat h in d
tibbiyotida am alga oshirilgan. Plastik operatsiya sohasida Sushrutaning o ‘zi 
ayniqsa m a sh h u r b o 'lg a n . U q u lo q , b u ru n , lab kabi a ’zo larn i plastik 
op eratsiya u su li b ilan tiklagan. Bu o p eratsiy alarn i u ju d a m o h irlik bilan
bajargan. P lastik o p eratsiy a lard a ishlatilad ig an q uro l va asb o b lar ju d a
tak o m illa sh g an va x ilm a-xil b o ‘lgan. U la rn in g soni 200 d an o rtiq edi. 
0 ‘sha zam ondagi plastik operatsiya "hind usuli" nom i bilan m a’lum b o ‘lgan.
A treyn , C h ara k i A y ur-V edalari h am H in d isto n tib biy oti tarix id a 
m uhim rol o ‘ynaganlar. Bu kitoblarda ham o ‘sha zam onda m a’lum b o ‘lgan 
kasalliklar, u larn i an iq lash va davolash u sullari bayo n etilgan.
S h u n d ay qilib, H in d isto n h am tib b iy o t sohasida yuksak darajad a 
rivojlangan qadim gi S harq m am lak atlarid a n biri b o ‘lgan.