Shaytonning Tangriga isyoni

---

Abdurauf Fitratning "Shaytonning Tangriga
isyoni" asariga bag'ishlangan taqriz:
Jadidlar #tanlov_uchun • May 31, 2021
Asar, avvalo, Islomdagi "ilk sujet" asosida shakllangan. ilk sujet bu Qur'oni Karimda 
Odam Atoning yaratilishi va Allohning Odam Alayhissalomga bergan ilmi, va 
Shaytonning bunga munosabati asosida rivojlangan voqealardir. Fitrat ushbu voqea 
asosida XX asr siyosiy vaziyati, siyosiy g'oyaning xalq ongi va hayot tarziga ta'siri, 
Ijtimioy hayotda ziyolilar o'rnini yoritib berishga harakat qildi. Xo'sh , nega diniy sujet 
asos qilib olingan asarga degan savol tug'iladi barchada.Bunga men bir necha 
sabablarni keltiraman.
Bilamizki, har qanday davrda ham adabiyot insonlar hayotini ko'rsatuvchi ko'zgu 
bo'lib kelgan. Ko'zguda hayotni turli ramz va ishoralar orqali ifodalagan. Xuddi 
shunday, Muallifning, Ateistik davlat bo'lgan SSSR hayotini ochib berishda Tangri, 
Farishtalar , Shayton, Odam kabi diniy obrazlarni ramzga aylantirishida juda katta 
mantiq bor edi, avvalo siyosiy hayotning islom dinidagi obrazlarda ochilishi xuddi 
shaklan islom dinini notog'ri ekanligini ilgari sursada, aslida, buni qilishga sabab 
SSSR ning ateistik davlat ekanligi, shu davrda ateistik g'oyalar avj olgani asarni shu 
ruhda yozilishiga turtki bolgan, ateistlar qo'llaridan kelgancha, insonlar orasida bu 
g'oyani targ'ib qilishga harakat qilgan, chunki yuqorida turgan dohiy shuni talab 
qilgan, agar asarlarda shu ruh bo'lmasa bosmadan chiqishi qiyin bo'lgan, Fitrat esa 
bundan unumli foydalanib, shaklan Ateistik ruhda yozilgan, mazmunan esa Davrning 

---

g'oyasi va siyosiy hayoti aks etgan asarni ijod qilgan. Shu tufayli ham asar ba'zi adabiy 
tanqidchilar e'tiborini tortgan.(hunki ularga shunday asarlar kerak edi) . Lekin, meni 
ajablantirgan bir jihat borki, hozirda ham adabiyotshunoslar orasida bu asarga 
turlicha baholanadi(xatto nashrlarda ham umuman ko'rmaganman) Ba'zilar bu asarni 
Ateistik asar sifatida talqin qilsalar, ba'zilar bunga qarshi chiqadilar. Mana shunga 
o'xshash muammo tufayli ham Fitrat shaxsi haqida ba'zi noto'g'ri mulohazalar paydo 
bo'lgan, uni dinsizlikda ayblovchilar ham topilgan( aslida kim haq-u nohaq, Alloh 
biladi, men bu bilan hech kimni shaxsiyatiga daxl qilmoqchimasman, faqat shaxsiy 
fikrimni keltirib o'tmoqchiman) Men esa ikkinchi fikrga qo'shilib, Abdurauf Fitratni 
islom dini bo'yicha yetarlicha ilmga ega bolgan inson sifatida hurmat qilaman! 
Sababini quyida izohlayman! Endi asardagi qahramonlar va ularning talqinini 
bermoqchiman:
Tangri obrazi-Buyuk, Barcha narsani bilguvchi, yaratguvchi zot, Fitrat Bu obrazni 
o'zini Dohiy atagan, Bolsheviklar Sardori Lenin sifatida ko'radi, chunki Lenin ham 
o'zini dohiy ( ya'ni daho, eng bilimdon, zukko , zakiy) sifatida talqin etgan va xalq 
ongiga ham Partiya Otasi Lenin , Dohiy shaxs sifatida singdirilgan, xatto o'quvchilar 
uni madh etib she'rlar aytganlar, xalq orasida unga ishonch , e'tiqod qo'yish ,o'z 
otasidek qabuk qilish kuchaygan!
Farishtalar- bu Alloh tomonidan yaratilgan, faqat Alloh o'rgatgan va buyurgan 
ishnigina qiluvchi, unga madh etuvchi mahluqotlardir, Qur'oni Karimda Farishtalar 
Obid ya'ni Ibodat qiluvchi sifatida aytilgan, ular kun-u tun Allohni madh etishadi, 
ibodat qilishadi! Fitrat bu obrazni xalq sifatida ko'radi, chunki haqiqatdan ham, 
o'sha davrda xalq, omma faqat dohiyga ishonch qo'ygan, uni buyruqlariga so'zsiz itoat 
etib ,uni ulug'laydigan darajaga tushib qolgan edi , masalan, xatto , boshlang'ich 
sinflarda ham Leninga atab , Partiyaga atab she'r va qo'shiqlar aytish, Pionerlik, 
Oktiabryatlik, Pavlik Morozovlarga o'xshash insonlar yetishib chiqishi va shu kabi 
dalillar bilan misol qilish mumkin
Shayton- bu Farishtalar Mudarrisi bo'lgan , Alloh o'tdan yaratgan Mahluqot , avval 
ilmda Farishtalar ichra ulug' bo'lib, Allohning inoyati bilan Farishtakar ichida 
Mudarrislik( Ustozlik) qilgan, ammo Odam Alayhissalom yaratilgach Kibrga berilib, 
Allohga shak keltirib , la'natlangan, Farishtalarni Allohga hamd aytishdan qaytargan, 
Odam Alayhissalomni avragan mahluqot. Fitrat bu obrazni Xalq ichidan Chiqqan 
Ziyolilar, O'zi kabi Jadidlar misolida ko'radi. Fitrat Jadidlarni ham ana shunday 
Itoatsizlikka chaqiradi, Dohiy Leninni ulug'lashdan qochish , Farishtalarni Ya'ni Xalqni 

---

o'zlikka ,Mustaqillikka ,o'z taqdirini o'zi hal etishga chaqirgan Obraz sifatida talqin 
etadi.
Odam Alayhissalom - Alloh yaratgan ilk inson, Alloh uni bilimli qildi va shu bilim 
bilan Farishtadan yuqori martabali qildi. Fitrat bu obraz orqali Kelajak yosh avlodni 
ko'rdi, ularni Shayton ya'ni Ziyoli bo'lib o'z erki, taqdirini o'zi hal qilish uchun 
kurashga chaqirdi. Chunki kelajak Odan Alayhissalom va uning avlodlari qo'lida edi, 
ular kurashsa , Mustaqil , erkin davlat tashkil topardi. 
Xullas , asarda Shayton ya'ni Jadidlar Odamni va Farishtalarni Allohga itoat 
etmaslikka undab Shakkoklik qiladi va shu tufayli jazolanadi, xuddi shunday Lenin va 
Partiya ham Jadidlarga qarshi kurash olib borgan edi. Shayton ularni o'z taqdirini 
o'zi belgilashga chaqiradi. Ya'ni Mustaqil bo'lishga ! Mana shu asarning 
Kulminatsiyasi!Menimcha , fikrlarimni do'stlarim tushunishdi, asarga to'g'ri 
yondashishlaringni xohlayman xolos, uni faqat shakliga qarab tahlil qilinishiga yo'l 
qo'ymaslik kerak. Agarda shu Shakliy talqinga qarasak, Buyuk Jadid bobomiz 
Abdurauf Fitratni Ateistlik g'oyalarni ilgari surgan degan noto'g'ri xulosaga borib 
qolishim mumkin! Chunki Abdurauf Fitrat bu g'oyani ilgari surmagan, agar shunday 
bo'lganda Uning "Najot yo'li", "Oila" kabi asarlari yaratilmagan bo'lar edi , Fitrat har 
doim Diniy va Dunyoviy bilimni uyg'unlashtirishga harakat qilgan Jadidlardan biri 
edi. Agar so'zimga ishonmasalaring , "Najot yo'li", "Oila" asarlarini o'qib ko'rishingizni 
tavsiya qilaman!
Javobimni asosladim deb o'ylayman! Bu mening kichik bir talaba, adabiyotga 
qiziquvchi xolis inson sifatida asarga bo'lgan mustaqil tahlil va yondashuvim!
Muhammadova Munisa