Mavzu. XVIII-XIX asrlarda yaponiyaning iqtisodiy rivojlanishi

8.3.
 
Sanoat kapitalizmi davrida mustamlakachilik
 
Sanoat inqilobi natijasida kapitalistik mamlakatlarda industrial sivilizatsiya shakllandi. 
Sanoat ishlab chiqarishi birinchi o'ringa chiqib oldi. 
◄
Metropoliyaning mustamlaka siyosatini o'zgarishi. 
Yangi turdagi tovarlarga (ayniqsa, xom ashyoga) ehtiyoj o'sib bordi. Endi savdo 
kompaniyalardan ko'ra yirik sanoat egalarining ahamiyati yuqori bo'ldi. 
Mustamlakachilik tovarlarining ahamiyati pasayib bordi, lekin oziq-ovqat, xom ashyo, 
bo'yoqlar, qurilish xom ashyosi, jun, paxtaga, ya'ni rivojlanayotgan yevropa iqtisodiyoti uchun o'ta 
zarur bo'lgan mahsulotlarga zarurat oshdi. 
Bu mustamlaka va metropoliya o'rtasidagi munosabatlarni o'zgarishiga olib keldi. 
Mustamlakalarga tovarlarni eksport qilish zarurati tug'ildi. Ingliz burjuaziyasi tashqi savdo va 
mustamlaka siyosatini qayta ko'rib chiqdi. 
Mustamlakalar metropoliyalarning agrar-xom ashyo bazasiga, sanoat uchun xom ashyo va 
qo'shimcha materiallar, o'sib borayot- gan shahar aholisiga oziq-ovqat ta'minotchisiga aylandi. 
Mustamlakalarga matolar, metall buyumlari, yarimfabrikatlar va boshqa 100

---

8-MAVZU. MUSTAMLAKACHILIK DAVRIDA SHARQ MAMLAKATLARI IQTISODIYOTI
101
tovarlar yuborilardi. 1870 y.da Hindiston eksportining tarkibi 36% paxta xom ashyosidan, 
21% qora doridan, 12% - don, 4% - jut
2
dan iborat edi. Hindiston eksportining bor yo'g'i 2% paxta 
matolari, 
0,
5% jutdan ishlangan mahsulotlar tashkil etardi. Shu vaqtning o'zida mamlakat 
importining 45% - paxta matosi, 8% - yigirilgan ip, 13% - metall buyumlar, 2 % - mashina va 
uskunalardan iborat edi. Hindistonga 85% tovarlar metropoliyalardan olib kirilardi. 
8.4.
 
Mustamlakalar iqtisodiyotining rivojlanishi
 
◄
Mustamlakalarda sanoatning rivojlanishi. 
Kapitalning birlamchi jamg'arilishi davrida mustam- lakachilar Sharq mamlakatlarining 
ijtimoiy-iqtisodiy tarkibini o'zgartirishmadi. Yevropadagi sanoat inqilobi holatni tubdan 
o'zgartirdi. 
Mustamlakalarda mamlakat ichkarisidan xom ashyo olib chiq- ishni osonlashtirish uchun 
temiryo'llar qurish, ko'mir va boshqa qazilma boyliklar (olmos, oltin, mis) qazib olish, vositachi 
kredit muassasalarini tashkil etish boshlandi. 
Mustamlaka va yarimmustamlakalarda tovar-pul munosabatlari rivojlandi, feodal tartib 
inqirozi jadallashdi. 
◄
Xitoy - yirik yarimmustamlaka. 
Osiyo va Afrika mamlakatlarida yarimmustamlakalar paydo bo'la boshladi. Ular yetakchi 
kapitalistik mamlakatlar o'rtasida katta bahs va tortishuvlar obyektiga aylandi. 
Yarimmustamlakalar - bu o'z hukumati va boshqaruv tizimiga ega formal jihatdan mustaqil 
davlatdir. Ular misol - Xitoy, Eron, Usmon imperiyasi. 
Sharqning yirik mamlakatlarini (xususan, Xitoyni) yarimmus- tamlakalarga aylanishi 
xolatlari mavjud. Xitoyning 1756 y.da boshqa mamlakatlar bilan savdo uchun "yopilishi" 
(Makaodan tashqari), Yevropa mamlakatlari tomonidan Uzoq Sharq mamlakatlarini 
ekspansiyasiga qarshi munosabati edi.
3
Lekin bu hol Xitoyning o'zini iqtisodiy holatini 
og'irlashtirdi. Xitoy Yevropaning 
fan va texnika yutuqlaridan foydalanish imkoniyatlaridan mahrum bo'ldi, uning boshqa 
mamlakatlar bilan savdosi qisqarishi nati - jasida ishlab chiqarish inqirozga uchradi.