A. K. Qayimov, E. T. Berdiyev dendrologiy a

TO L (SA L IX ) TURKUMI
Turkumning vakillari daraxt, buta va chala butadir. Daraxtlaming 
tanasi yo‘g ‘on, po‘sti dag‘al va yoriqli. Monopodial tipda shoxlanadi, 
shox-shabbasi keng piramida shaklida, ayrim turlariniki yerga egilib 
o ‘sadi. Novdasi uzun-qisqa, po‘stlog‘i silliq yoki g ‘adir-budur. 
Kurtaklari bandsiz, bittadan joylashadi, bitta tangacha bilan qoplanadi. 
Barglari spiral shaklida, ayrim turlarida qarama-qarshi joylashadi, bandli 
plastinkasi butun. Cheti tishchali yoki tekis. Ayrim turlarining bargi 
atrofida bezchalar bor. Yon bargchalari turli shaklda b o ‘lib, tez to‘kiladi.
Turkumning vakillari turli vaqtda gullaydi. 
Ba’zilari bargi 
yozilguncha, boshqalari bargi yozilib bo‘lgandan so‘ng, uchinchi xillari 
esa barg yozilishi bilan bir vaqtda gullaydi. Kuchalasi to ‘pgul bo‘lib, 
ikki yoshli novdalarda joylashadi. Guli bir jinsli, ayrim turlarida ikki

---

jinsli bo‘lib, yon bargchalar qo‘ltig‘ida joylashadi. Urug‘chi gullari bir 
urug‘li, tugunchasi tuxum shaklda bo‘lib, bandsiz yoki bandli, bir 
ustunchali, ikkiga ajralib turgan tumshuqchasi bor.
Tollar hasharotlar yordamida changlanadi. Shimoliy tumanlarda 
uchraydigan ayrim turlari shamol vositasida changlanadi. Ko‘pchilik 
turlarida changchi gullarining changchisi 3-12 ta b o ‘lib, ayrim turlarida 
asosi bilan qo‘shilib o ‘sadi, ayrimlarida erkin holda bo‘ladi. Tollar mart- 
aprel oylarida gullaydi, mevasi 25-30 kundan keyin yetiladi. Urug‘i 
mayda bo‘lib ochiq yerda, nam joyda, tez, y a ’ni 5-10 soatda unib 
chiqadi va qulay sharoitda tez rivojlanadi. 15-20 kundan keyin unish 
xususiyatini yo‘qotadi. Tollar vegetativ usulda qalamchadan yaxshi 
ko‘payadi. Ildizidan bachkilamaydi. Faqat 
uzun bargli Amerika toli
(Salix longifolia M uchlend.) 
ildizdan bachkilab ko'payadi. Parxish 
yo‘li bilan ham ko‘payadi. To‘nkasidan novda chiqarib tiklanishi ham 
mumkin.
Tollaming yog‘ochi pishiq bo‘lib, qurilishda ishlatiladi. Bir yillik 
novdalaridan savat to‘qiladi, mebel yasashda foydalaniladi, ayrim 
turlaridan lub tolalari olish mumkin. Bu tolalardan arqon, kanop 
eshiladi. Po‘stlog‘idan meditsinada ishlatiladigan salitsin moddasi 
olinadi. Tollar xushmanzara o ‘simlik bo‘lib shaharlami ko‘kalam- 
zorlashtirishda keng foydalaniladi. Ular o ‘rmonlami sifatini yaxshi- 
lashda katta ahamiyatga ega. Ayrim turlari daryo b o ‘ylaridagi ko‘chma 
qumlaming harakatini to‘xtatish uchun ekiladi. Quyida ba’zi turlariga 
tavsif beriladi.