A. K. Qayimov, E. T. Berdiyev dendrologiy a

Qora m evali irg ‘ay (Cotoneaster melanocarpa Lodd.) 
ning bo‘yi 
2 m, shox-shabbasi yoyiq. Shoxlari yaltiroq, tukli qo‘ng‘ir-qizil rangda. 
Barglari keng oval shaklda, uchi to ‘mtoq, tub tomoni yumaloq, bo‘yi 2-
4,5 sm, yuz tomoni to ‘q yashil rangda boiadi. Yosh vaqtida tukli, orqa 
tomoni kigiz tukli, bandi 3-5 mm. Gulyon barglari pushti rangda, 3 tadan 
15 tagacha guli y ig ilib , qoitiqda joylashgan shingilcha hosil qiladi. 
Shingilchasi osilib turadi, qisman tukli. Mevasi sharsimon, eni 6-9 mm, 
yetilganda qora rangga kiradi, unda 2-3 tadan danak boiadi. Bu irg‘ay 
Yevropada va Markaziy Osiyoda tarqalgan, to g ii yerlardagi toshli 
tuproqlarda o ‘sadi. Sovuqqa, issiqqa va qurg'oqchilikka chidamli, aprel

---

oyida gullaydi. Uni respublikaning janubiy hududlarida, ayniqsa, toshli 
tog‘ qiyaliklarini ko‘kalamzorlashtirishda ekish tavsiya etiladi.
CHETAN (SORBUS) TURKUM I
Bu turkumga daraxtlar kiradi. Ulaming shox-shabbasi yoyiq, 
shoxlari va tanasining po‘stlog‘i silliq, barglari yonbargchali, navbat 
bilan joylashadi, kuzda to‘kilib ketadi. Gullari oq yoki oq-sariq, ular 
yig‘ilib to‘pgul hosil qiladi. Ular ikki jinsli, hasharotlar yordam ida 
changlanadi. Mevasi yumaloq yoki oval shaklda olmaga o ‘xshash qizil 
yoki sariq, ko‘p urug‘li. Barglari murakkab toq patsimon va oddiy, 
butun yoki bo‘lakli, patsimon bo‘lakli tuzilganligi bilan turkumning 
turlari bir-biridan farq qiladi. 80 ta turi bor, ulardan, 34 tasi M DH da 
tabiiy holda о ‘sad i,0 ‘zbekistonda 2 chetan turi tog‘li hududlarda tabiiy 
tarqalgan.
Qizil chetan (Sorbus tianschanica R u p r.) bo‘yi 4-5 m li kichik 
daraxt bo‘lib, novdalari tuk bilan siyrak qoplangan, yashil yoki q izg ‘ish. 
Kurtaklari yirik, bo‘yi 12-15 mm, uchi o ‘tkir, tuksiz yoki tukli. 
Yonbarglari juda ensiz, uchi o‘tkir b o ‘lib, kuzda to‘kilib ketadi. Barglari 
10-15 sm, ayrim vaqtlarda undan ham uzun, 6 yoki 8 juft yonbargchali, 
bandli tukli. Shakli lansetsimon, bir oz dag‘al, tuksiz, cheti tishchali. 
To‘pguli yirik, diametri 15 sm gacha gulbandi qizil, tuksiz b o ‘ladi. 
Mevasining bo‘yi 10-12 mm eni 8-10 mm, avval qizil-sarg‘ish b o ‘lib, 
so‘ng to‘q qizil rangga kiradi. Qizil chetan tog‘larda dengiz sathidan 
2800 m gacha balandliklarda o‘rmon hosil qiladi. Nam va unum dor 
yerda yaxshi o ‘sadi. Tyan-Shanda, Jung‘oriya Olatovida va Pomir- 
Oloyda uchraydi.