A. K. Qayimov, E. T. Berdiyev dendrologiy a

Oddiy n a ’m atak, itburun (Rosa canina L.) 
Na’matak turlari 
orasida keng tarqalgan tur b o iib , tabiiy holda Markaziy Osiyodan 
tashqari MDHning Yevropa qismi va Kavkazda ham uchraydi. Quyi va 
o ‘rta to g ii hududlarda, tog‘ daryolari va soylar havzalarida ko‘plab 
o ‘sadi. Madaniy atirgullar uchun asosiy payvandtag hisoblanadi, 
manzarali buta sifatida ko‘kalamzorlashtirishda keng foydalaniladi.
3 
metr balandlikkacha b o igan sershox buta, ko‘p yillik novdalari 
qizgish-jigarrang, bir yillik novdalari to‘q yashil po'stloq bilan 
qoplangan. Barglari 12 sm uzunlikda bir tekis patsimon emas. 5-7 ta 
bargchalardan iborat. May oyida gullaydi, gullari oq pushti rangda, 
sentabrda mevasi pishib yetiladi. Mevasi olovrang qizil, cho‘zinchoq, 
tuxumsimon shaklga ega. 2-3 yoshidan boshlab mevaga kiradi, mevalari 
uzoq vaqt qishgacha butada saqlanadi. Ko‘p yillik novdalari 6-7 
yilgacha yashaydi, so‘ngra yangi novdalar bilan doimiy ravishda 
yangilanib turadi. Hozirgi paytda n a’matakning ushbu turi sanoat 
plantatsiyalarida k o ‘plab ekilmoqda.

---

34-rasm. N a 'matak mevasi.
Fedchenko n a’matagi (Rosa F edtschenkoana Rgl.) Fedchenko 
na’matagi yuqori vitaminli istiqbolli n a ’matak turi hisoblanadi, mevasi 
tarkibida 6% gacha S vitamini mavjudligi aniqlangan. Tabiatda 3 
metrgacha o ‘suvchi buta, asosan 1500-2800 metr dengiz sathidan 
balandliklarda soy bo‘ylarida, archazorlarda o ‘sadi. Barglari mayda, 
tuxumsimon, novdalari tikanlar bilan qoplangan. May oyida gullaydi, 
gullari oq b a’zan pushti rangda. Mevasi sentabr oyida pishib yetiladi, 
qizil rangda, butilkasimon, noksimon shaklga ega.
Fedchenko na’matagi mevasi uzunligi 3,9-5,2 sm, diametri 1,34-1,9 
sm, og‘irligi 1,4-3,2 gramm. Bitta mevasida 0,8-2,2 gramm meva eti (S 
vitamini manbai) olish mumkin. 1 kg mevalaridan urug‘ chiqish miqdori 
12,5%. Urug‘lari 4,8-7,8 mm uzunlikda 2,2-4,5 mm diametrga ega 
bo‘lib, 1000 ta urug‘ og‘irligi 25-32 gramm keladi, urug‘idan k o ‘payadi, 
sentabr boshlarida terilgan mevalaridan ajratib olingan urug‘lar darhol 
stratifikatsiya qilinib, kech kuzda k o ‘chatzorga ekiladi. 2-3 yoshida 
hosilga kiradi, sanoat plantatsiyalari uchun istiqbolli tur hisoblanadi.

---