A. K. Qayimov, E. T. Berdiyev dendrologiy a

Petunnikov bodomi (Am ygdalis Petunnikovii Litw.) 
Qoramtir 
tusli tikansiz shoxlari balandga qaragan buta. Barglari lansetsimon yoki 
torelliptik shaklda. Gullari qizg‘ish. Mevasi 3 sm gacha uzunlikda va 2 
sm gacha kenglikdagi danak hisoblanadi.Ushbu bodom turi asosan 
Qurama tog1 tizmasida archazorlarda tabiiy tarqalgan.
OLXO‘RI (PRUNUS) TU R K U M I
So‘g‘diyona olxo‘risi yoki tog‘olcha (Prunus sogdiana Vass.)
Markaziy Osiyo va Kavkazda keng tarqalgan mevali daraxt turlaridan 
biri va madaniy olxo‘ri navlarining yow oyi ajdodi hisoblanadi. Dengiz 
sathidan 800-2200 metr balandliklarda alohida b o ‘lib, ko‘pincha 
yong‘oq, olmazor, archazor o ‘rmonlarida aralashib o ‘sadi.
Balandligi 5-7 metr b o ‘lib, kichik daraxt yoki buta ko‘rinishida, 
shox-shabbalari qalin ba’zan tikanli novdalarga ham ega. Shoxlari 
yoshligida uzun, qizg‘ish jigarrang. Barglari lansetsimon-dumaloq, 3-6 
sm uzunlikda. Erta gullaydi. Mevasi etli danak sharsimon shaklda, qora, 
ko‘k, siyohrang, sariq, qizil rangli 1-3,5 sm diametrli mevalarga ega.
Tog‘olcha mevalari mazasiga ko‘ra ham turli-tumandir, tabiatda 
mevasini rangi, o ‘lchamlari va mazasiga ko‘ra seleksiya uchun qiziqarli 
bo‘lgan turlicha shakllari mavjud. Yorug‘sevar, shu bilan bir qatorda 
sovuqqa chidamli va qurg‘oqchil yerlarda ham bemalol o‘saveradi. 
Tuproqqa talabchan emas.
4-5-yili mevaga kiradi, har yili yaxshi hosil beradi. Mevasi tarkibida 
4-7% limon kislotasi, 5-7% qand va 15% gacha pektin moddalari bor, A 
va S vitaminlari uchraydi. U rug‘idan oson ko‘paytiriladi. 01xo‘ri, o‘rik, 
bodom 
uchun 
payvandtag 
bo‘la 
oladi. 
T o g ‘ 
yonbag‘irlarini 
o‘rmonlashtirishda juda istiqbolli daraxt turi hisoblanadi.
NA’MATAK (RO SA)TURK UM I
Na’matak turlari tog'li hududlarda 1000-2800 metr dengiz sathidan 
balandliklarda keng tarqalgan. 0 ‘zbekistonda 17 n a ’matak turlari tabiiy

---

tarqalgan bo‘lib, ular o ‘z navbatida yuqori va past vitaminli na’matak 
turlari seksiyalarga ajratilgan. N a’matak mevalari S vitamini (askorbin 
kislotasi) miqdoriga ko'ra o ‘simlik dunyosida birinchi o ‘rinda turadi va 
shunga ko‘ra uning mevalari «tabiiy vitaminlar konsentrati» deb ataladi. 
Na’mataklar asosan archa, yongoq, olma va zarang o‘rmonlarining II 
yarusida soylar b o ‘ylarida o ‘sadi. N a’matak turkumiga 120 dan ortiq tur 
kiritilgan, shundan 32 ga yaqin turi Markaziy Osiyoda uchraydi. 
Na’mataklar asosan 800-2800 metr dengiz sathidan balandliklardagi tog‘ 
yonbag‘irlarida, shimoliy yonbag‘irlarda, ko‘proq tog‘ daryolari 
havzalarida o ‘sadi. Bundan tashqari mevasida qandlar, karotin, limon 
kislotasi, pektin, oshlovchi moddalar mavjud.
N a’matak turlaridan tog‘ o ‘rmon melioratsiyasida va shaharlami 
ko‘kalamzorlashtirishda keng foydalaniladi, na’matak ko‘chatlari atirgul 
navlari uchun payvandtag vazifasini bajaradi. Mevasi (gipantiy) ichida 
8-25 tagacha u ru g ia r rivojlanadi.Urug‘lari bir urugii yong‘oqcha, och 
jigarrangda b o iib dumaloq, tuxumsimon, ba’zan tetraedr shaklida ham 
boiadi. U ru g id an ko‘payadi, bahorda qiyg‘os nihollar olishi uchun 
uning u ru g iari mevasi to iiq pishib yetilmasdan (sentabr boshlarida) 
terib olinadi va nam daryo qumida stratifikatsiya qilinadi, kech kuzda 
(noyabr) 
k o ‘chatzorga 
ekiladi. 
N a’matakning 
ko‘p 
turlari 
qurg'oqchilikka chidamliligi va tuproq tanlamasligi bilan ajralib turadi. 
Quyida keng tarqalgan va muhim turlari bilan tanishamiz.