O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi guliston davlat universiteti «biologiyа» kafedrasi

Muhokama uchun savollar: 
1.
Ochiq urug‘li o‘simliklar ko‘payish mexanizmining o‘ziga xos xususiyatlarini 
ko‘rsating. 
2.
Qo‘sh urug‘lanishning ahamiyati nimadan iborat?. 
11-mavzu: Hayvonlar rivojlanishining xilma- xilligi. 
Asosiy savollar
: 
1. Umurtqasizlarda to‘g‘ri va to‘g‘ri bo‘lmagan(lichinkali) rivojlanish. 
2. Tirik tug‘ishga o‘tish va uning ahamiyati. 
Mavzuga oid tayanch tushuncha va iboralar: 
Metamorfoz, rivojlanishning 
lichinkalik bosqichi, rivojlanishning lichinkasiz bosqichi, imaginal disklar, imago, provizor. 
1- savol bayoni: 
Lichinkalar va ularning ahamiyati
. 
Rivojlanishning 
lichinkalik bosqichi, 
xususan, umurtqasizlarda juda ko‘p uchraydi. Ko‘pgina kovak ichlilarda, chuvalChanglar, 
mollyuskalar, hasharotlar va boshqa hayvonlarda nisbatan kisqa bo‘lgan embrional davrdan keyin 
qobiqlardan mustaqil hayot kechirishga qobiliyatli bo‘lgan lichinka chiqadi. Bu ^hayvonlarning 
tuxumlari kayda bo‘ladi va yangi individning rivojlanishi hamda shakl.lanishi uchun zarur 
bo‘lgan modda zapaslari etarli bo‘lmaydi. Shuning uchun ham embrional davr organizmning 
mustaqil hayot kechirishini ta‘minlay oladigan rivojlanish bosqichining hosil bo‘lishi bilan 
tugallanadi. Lichinkalik formalar xordalilar va hatto tuban umurtqalilar orasida ham uchraydi. 
Sariqligi kam bo‘lgan lantsetnik tuxumining juda tez rivojlanishi ikkinchi sutkaning oxiriga 
kelib 
OG
‘
IZ 
va anal teshigi bo‘lgan lichinkaning shakllanishi bilan tugallanadi. Ko‘pgina 
baliqlar (ganoidlar, suyakli baliqlar, ikki xil nafas oluvchilar), dumsiz va dumli suvda hamda 
quro‘qda Yashovchilar ham erkin lichinkalik bosqichini o‘tadi. Bu hayvonlarning tuxumlari 
lantsetniknikidan farqli ularoq, sariqlikka boy va ba‘zan anchagana katta bo‘ladi. Biroq, 
tuxumdagi oziq modda zapaslari to‘la shakillanadigan individning rivojlanishi uchun etarli 
emas. Lichinkaning mustaqil oziqlanishi hayvonning bundan keyingi rivojlanishini ta‘minlaydi. 
Lichinkali hayot kechirishning asosiy ahamiyatidan biri organizmni tuzish uchun zarur 
bo‘lgan material oziqni topib olishdan iboratdir. Bundan tashqari, erkin yashovchi 
lichinkalar turning keng taralishiga imkon beradi, bu katta yoshdagi hayvonning o‘troq hollda 
hayot kechirishida katta ahamiyatga ega bo‘ladi. Bu, masalan, lichinkasi katta yoshdagi 
formalarga qarama-qarshi o‘laroq, yaxshi rivojlangan, juda oz vaqt yashaydigan va hatto 
oziqlanmaydigan astsidiylarga taalluqlidir. Demak, bu erda lichinkaning uning birdan-bir 
vazifasi shundan iboratki, turning keng tarqalishiga imkon beradi. Lichinkalari erkin hayot 
kechirmaydigan hayvonlar ham bor. Bunday rivojlanish katta yoshdagi davrida ham, 
lichinkalik holida ham yoki faqat keyingisida parazitlik qilib yashovchi .ba‘zi bir formalarga 

---

55 
xosdir. U holda ham, bu holda ham lichinkaning parazitlik bilan hayot kechirishi rivojlanuvchi 
organizmning oziqlanishini ta‘minlaydi. 
Lichinkalik davrning davom etishi xilma-xildir va bir qator sabablarga bog‘liq bo‘ladi. 
Lichinka tuzilishining murakkablik darajasiga uning rivojlanish sharoiti, tuxumdagi sariqlik 
miqdori va boshqalar katta ta‘sir qiladi. Ya‘ni, masalan, sariqlik zapasi ko‘p bo‘lganda 
qobiqlardan ancha rivojlangan lichinka chiqadi, shunga muvofiq uning yashashi ham kamayadi. 
Taraqqiyotning tiplariga bog‘liq holda embrionli va embriondan keyingi davrlarning 
nisbiy davom etishi o‘zgaradi. Odatda, tuxumda oziq moddalar zapasining kam bo‘lishi, qo-
biqlardan lichinkaning tez chiishiga sabab bo‘ladi. Bu holda .katta yoshdagi hayvon 
organlarining shakllanishi asosan lichinkadik davrga tug‘ri keladi. Ya‘ni, masalan, 
lantsetnikda embrional rivojlanish hammasi bo‘lib ikki sutkagina va, hatto, undan ham ozroq 
davom etadi, lichinkalik davr esa uch oy chamasi davom etadi. 
Metamorfoz.
O‘zining tashqi ko‘rinishi va tuzilishi bilan lichinkalar juda xilma-xildir, 
chunki ular turli sharoitda Yashab qolishini ta‘minlaydigan xususiyatlarga ega bo‘ladi. G‘oyat 
oddiy tuzilgan formalar ham bo‘ladi; bu parazitlik qilib yashovchi lichinkalarga taalluqlidir. 
Ya‘ni, masalan, plastinka jabrali mollyuskalardagi lichinkaning ichagi kuchsiz rivojlangan 
bo‘ladi; jigar qurtining lichinka formalaridan biri undan butunlay forig‘ ham bo‘lgan va sh. u. 
Biroq, ko‘pgina hayvonlarda lichinkalarning tuzilishi maxsus organlarning, masalan, dumsiz 
amfibiylarning itbaliqlarida surg‘ichlarning, ba‘zi bir kapalaklarning lichinkalarida ipak 
chiqaruvchi bezlarning va shu kabilarning hosil bo‘lishi bilan murakkablashadi. Shunga o‘xshash 
lichinkali organlar vaqtinchali 
provizorli 
organlar hisoblanadi. Ular 
metamorfozda 
surilib 
ketadi. 
Ba‘zi hollarda ushbu metamorfoz butun organizmning organlari va to‘qimalarining 
surilishi orqali uning hammasining murakkab qayta qurilishi bilan sodir bo‘ladi; boshqa hollarda 
lichinkali organlar bir oz o‘zgarishlarga uchrabgina saqlanadi. O‘zgarishlarning bu eng 
sunggi formalari o‘rtasida lichinkalik organlar va to‘qimalarning qaytadan qurilish protsesslari 
ko‘p yoki oz darajada murakkablashgan oraliq formalar mavjud bo‘ladi. Organlarning jiddiy 
qaytadan qurilishisiz katta yoshdagi formalarga asta-sekin utib borishi eng sodda umurtqasiz 
hayvonlarga: bo‘lutlar, kovakichlilar, kiprikli chuvalchanglar va boshqalarga xosdir. Ularda 
lichinkalik bosqich metamorfozning maxsus formasiz o‘tadi deyish mumkin. 
Biroq, ana shu umurtqasizlarda murakkab o‘zgarish ham keng taralgan. Masalan, 
murakkab tuzilgan ko‘pgina hasharotlarda metamorfoz to‘qimalar va organlarning ko‘p 
qismining emirilishi bilan birga boradi. Nerv sistemasi va jinsiy organlarning bir qismigina 
emirilmay qoladi. Lichinkalik hayotning oxiridan tayyorlanish boshlanadigan bunday 
metamorfoz g‘umbaklik bosqichida, maxsus qobiqlar himoyasi ostida o‘tadi. Ko‘pgina 
kapalaklarda lichinkalarning ipak ajratuvchi bezlari pilla urash uchun ketadigan sekret ajratib 
chiqaradi. Pilla ichida batamom shakllangan jinsiy etilgan hasharot rivojlanadi. Organizmning 
murakkab qayta qurilishi bilan itbalik, baqaga aylanadi: dum yuqoladi, jabralar 
regulyatsiyalanadi va nafas olish upka orqali bo‘lib qoladi, barcha ovqat hazm qilish trakti 
o‘zgaradi. 
To’g’ri rivojlanish
. 
Lichinkalik bo‘lmagan yoki tug‘ri rivojlanish qobiklardan yosh 
individning chiqishi bilan harakterlanadi. Garchi rivojlanish tuxumdan chiqqandan keyin ham 
davom etsada, bari bir katta yoshdagi hayvon organlarining hosil bo‘lishi, asosan, embrional 
davrga tug‘ri keladi. Shunga ko‘ra, tug‘ri rivojlanish tuxumdagi oziq moddalar zapasining ko‘pligi 
bilan va embrionda himoya vositalarining mavjudligi bilan bog‘liq bo‘ladi. Tutri rivojlanishda 
embrional davr o‘zaygan bo‘ladi. 
To‘g‘ri rivojlanish umurtqasizlar orasida xam, umurtqali hayvonlarda ham tark,algan. 
Umurtqasizlarda u, juda murrakkab tuzilishi bilan ajralib turuvchi, boshoyoqli mollyuskalarda eng 

---

56 
Yaxshi ifodalangan. Bu hayvonlarning rivojlanishi uchun 
oziq 
moddalarning anchagina zapasi 
kerak, bu esa katta tuxumlarda bo‘ladi. Nautilus tuxumining diametri 5 
sm 
ga teng, vaholanki 
rivojlanishi tug‘ri bo‘lmagan mollyuskalar tuxumining diametri hammasi bo‘lib bir necha 
millimetrlar bilangi ulchanadi.