O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi guliston davlat universiteti «biologiyа» kafedrasi

Muhokama uchun savollar: 
1. Vegetativ ko‘payishning jinssiz ko‘payishdan farq qiluvchi tomonlarini ayting. 
2. Vegetativ ko‘payishning turlarini ko‘rsating. 
3. Jinssiz ko‘payishning qanday biologik afzalliklari bor deb o‘ylaysiz? 
4. Nima uchun jinsiy ko‘payish jinssiz ko‘payishdan ustun turadi deb hisoblanadi? 
2-savol bayoni: 
Ochiq urug‘li o‘simliklarning ko‘payishini oddiy qarag‘ay usimligi 
misolida ko‘rib chiqish mumkin. Oddiy qarag‘ay novdasida erkaklik va Urg‘ochi qubbalari 
shakllanadi. Erkaklik qubba novdaga zich spiral holda joylashgan mikrosporafillar 
to‘plamidan iborat bo‘lib, har bir mikrosporafillning ichki tomonida 2 tadan mikrosporangiy 
joylashgan bo‘ladi. Mikrosporangiyda meyoz yo‘li bilan arxesporial hujayralardan 
mikrosporalar rivojlanadi. Mikrospora ikki qavatli po‘stga o‘ralgan bo‘lib (tashqi po‘st – 
ekzina, ichki po‘st - intina), bu po‘st shakllangandan keyin, u Chang deb ataladi. Oddiy 
qarag‘ay Changida ekzina va intina orlig‘ida bo‘shliqlar bo‘lib, bu havo qopchiqlari deb 
ataladi. Havo qopchiqlari Changning havo orqali tarqalishini ta‘minlaydi.
Oddiy qarag‘ayda urg‘ochi qubbalar yosh novdalarda hosil bo‘lib, u ham zich spiral 
holda joylashgan megasporafillar to‘plamidan tashkil topgan. Har bir megasporafillning 
ichki tomonida 2 tadan urug‘kurtak (megasporangiy) taraqqIy etadi. Urug‘kurtak nutsellus 
deb, ataluvchi markaziy qism va uni o‘rab turuvchi urug‘kurtak qogbig‘i – 
integumyontlardan tuzilgan bo‘ladi. urug‘kurtakning tepa qismida integumyontlar orasida 
bo‘shliq bo‘lib, bunga mikropile yoki Chang yo‘li deb ataladi. Nutsellus hujayralaridan biri 
meyoz bo‘linish orqali 4 ta megaspora hosil qiladi. Hosil bo‘lgan 4 ta megasporadan 3 tasi 
tezda halok bo‘lib ketadi, 1 tasi esa rivojlanib, birlamchi endospermaga aylanadi. Birlamchi 
endosperm hujayralari o‘zida xromosomalarning gaploid to‘plamini saqlaydi. Birlamchi 
endosperm – bu urg‘ochi gametafitdir. Endosperm hujayralarining mikropile tomoniga 
joylashgan 2 tais arxegoniylarga aylanadi. Arxegoniylarda tuxum hujayralar shakllana 

---

54 
boshlaydi. Bu vaqtga kelib Chang yadrosi ketma – ket bo‘linib, 2 ta protallial hujayrani 
hosil qiladi. Ammo bu hujayralar tez orda regulyatsiyalanib ketadi. Chang yadrosi yana 
ikkiga bo‘linib, kichik anteridial va yirik sifonogyon hujayraga aylanadi. Demak, oddiy 
qarag‘ay Changi erkaklik qubbasidan ajralayotgan 2 ta hujayradan iborat bo‘ladi. Chang – 
erkak gametofit naslidir. 
Chang urg‘ochi qubbaga tushgach, mikropile orqali arxegoniyga kirib boirsh uchun 
sifonogyon hujayra cho‘zilib usa boshlaydi va Chang naychasini hosil qiladi. Chang 
naychasi o‘sib kirib, nutsellusga birikadi.
Changlanish jarayonidan to urug‘lanish jarayonigacha bir yildan ortiqroq vaqt o‘tadi, 
chunki bu davrda urg‘ochi qubbada faqat megaspora shakllangan bo‘ladi. Changlanish 
jarayonidan keyin qizg‘ish rangli urg‘ochi qubba tanagachalari bir – biriga zich yopishadi va 
urg‘ochi qubba ichida qoladi.