O`zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi navoiy davlat pedagogika instituti

III-BOB. NAVOIY VILOYATIDA RO`Y BERAYOTGAN TABIIY 
GEOGRAFIK JARAYONLAR 
3.1. Viloyat landshaftlarida antropogen ta’sirning o`sishi va tabiiy geografik 
jarayonlarning jadallashuvi 

Landshaftlarga antropogen yukning oshishining eng asosiy sababchisi aholi soni 

hisoblanadi. Aholi sonining oshishi bilan maydon birligiga to`g`ri keladigan antropogen 
yuk ham miqdor bo`yicha ham ta’sir ko`lami bo`yicha o`zgarib boradi. Hozir 
vohalarning ancha qismida 1 km
2
yerga 400-500 kishi to`g`ri keladi. Bunday zich 
aholining so`zsiz atrof-muhit tabiatiga ta’siri katta. Sh.Otaboyev, M.Nabiyevlar hisoblari 
bo`yicha bir kishi bir sutkada 2-3 kg qattiq chiqindilar chiqaradi (selofanlar, bakalashka, 
konserva bonkasi, ovqat qoldiqlari, qurilish material qoldiqlari va boshqalar). Bu bir yilga 
600-900 kg bo`ladi. Demak, 1 km
2
yerda 300 kishi yashasa ularning bir yillik chiqindilari 
ancha katta miqdorni tashkil qiladi. Aholi sonining ko`payishi bilan ularga xizmat 
ko`rsatuvchi turli texnik, maishiy maskanlar soni ham oshib boradi. Yerdan intensiv 
foydalanish yanada kuchayadi. Yerga ko`proq turli xil kimyoviy preparatlar ishlatiladi. 
Qishloqlar yiriklashadi, ularning soni ko`payadi. Yaylov yerlar maydoni kengayib 
boradi, aholi sonining ko`payishi bilan chorva mollar soni oshib ularning miqdori yaylov 
sig`imidan ancha oshadi, cho`llanish jarayoni kuchayadi. Bularning hammasi turli tabiiy 
geografik jarayonlarning jadallashuviga ta’sir ko`rsatadi.
O`rta va Quyi Zarafshon landshaftlarida inson ta’sirida ro`y berayotgan tabiiy 
geografik jarayonlarga quyidagilarni kiritish mumkin: 1) tuproqlarning turli kimyoviy 
moddalar bilan ifloslanishi; 2) sho`rlanish; 3) grunt suv sathining o`zigarishi; 4) zaxlanish 
va botqoqlanish; 5) suv va shamol eroziyasi; 6) suffoziya hodisasi; 7) kanallar va ariqlar 
qirg`oqlarning yemirilishi; 8) tuproq-gruntlarning siljishi va surilmalar; 9) loyqa bosish; 
10) yaylovlar qashshoqlanishi; 11) cho`llanish va boshqalar. Bular ichida O`rta va Quyi 
Zarafshon havzasi tabiatiga eng katta zarar yetkazayotgan, suv, tuproqlar atmosfera 
havosini ifloslantirayotgan, aholi salomatligiga va tabiiy muhitga kuchli ta’sir 
ko`rsatayotganlardan eng asosiysi qishloq xo`jaligida ishlatilayotgan zaharli kimyoviy 
preparatlar (pestitsidlar) va mineral o`g`itlar hisoblanadi.(7-rasm)