O`zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi navoiy davlat pedagogika instituti

Qizilqum landshaftlariga tog`-kon sanoatining ta’siri. 
Qizilqumning hozirgi 
arid landshaft komplekslarining cho`llanish jarayonini jadallashuvida boshqa 
antropogen omillar bilan bir qatorda, tadqiqot ob’ektida keng tarqalgan va yildan - 
yilga kengayib borayotgan kon sanoatining salbiy ta’siri ham nihoyatda kattadir. 
Bunga sabab mustaqil mamlakatimizning mineral xomashyolarga bo`lgan talabini 
qondirish maqsadida tashkil etilayotgan tog`-kon sanoati qo`shma korxonalarining 
kengayib borishidir. Ma’lumki, yer bag`ridan mineral boyliklarni qazib olinishi va 
qayta ishlanishi insonning muayyan joylarning tabiiy balansiga va geoekologik 
muvozanatiga kuchli ta’sir etishi bilan amalga oshiriladi.
Qizilqum hududi faqat yaylov chorvachiligining asosiy maskani bo`lib 
qolmasdan, balki tog`-kon sanoatining barqaror rivojlanishi uchun xizmat 
qiladigan mineral resurslarga boy maskan hamdir. Bunga Uchquduq uran koni, 
Muruntovdagi oltin koni, Gazlidagi gaz koni va bishqalar yaqqol misol bo`la oladi. 
Ana shu yirik konlar joylashgan hududlarda arid landshaft komplekslariga va 
ularning ekologik sharoitiga tehnogen omillarning ta’siri nihoyatda katta. 
Texnogen omil ta’sirida birinchi navbatda foydali qazilmalar qazib olinayotgan 
joylarning geologik strukturasida, landshaft komplekslari va ularning barcha 
komponentlarida hamda geoekologik muhitda keskin o`zgarishlar sodir bo`lsa, 
ikkinchi navbatda ularga yondosh bo`lgan landshaft komplekslari va ularning 
aksariyat komponentlarida ham nosog`lom o`zgarishlar yuz beradi. Umuman 
Qizilqum hududidagi arid landshaft strukturasida, ularning deyarli barcha 
komponentlarida kuzatilayotgan salbiy o`zgarishlar va bularning oqibatida 
cho`llanish jarayonlarining faollashuvi bevosita texnogen omillar va tabiiy 
resurslardan foydalanishni tashkil etishda, uni boshqarishda yo`l qo`yilgan texnik 
xatolar bilan bog`liq.
Uchquduq va Muruntov tog`-kon sanoati joylashgan hududlarda va ularga 
tutash bo`lgan arid landshaftlarda texnogen yukning ta’siri bir xilda emas. Qumli 

---

75 
cho`l landshaftlari bilan texnogen landshaftlar o`rtasida, ularning 
biokomponentlarida va balandlik belgilarida keskin farqlar borligi yaqqol tashlanib 
turadi. Bu yerda yangidan yaratilgan antropogen re’lef shakllari-chiqindi tosh 
tepaliklari, tog` jinslari gryadalari, terrikonlar, kar’yerlar, supasimon terassalar, 
qoldiqli zovurlar, cho`kmalar katta-katta maydonlarni egallab olgan. Bular 
antropogen akkumulyatsiya va antropogen denudatsiya tufayli vujudga kelgan 
re’lef shakllari bo`lib, ular kelib chiqishiga ko`ra texnogen landshaft 
komponentlarini tashkil etadi. Tuproq va o`simliklardan mahrum bo`lgan chiqindi 
tosh uyumlari, kar’yerlar, terrikonlar, tog` jinslarining qazib olingan joyidan 
boshqa yerga tashlanishi va boshqalar faqat tog`-kon sanoati faoliyat 
ko`rsatayotgan rayonlarda emas, balki ularga tutash bo`lgan qumli cho`l landshaft 
komplekslarida ham cho`llanish jarayonining faollashuviga kuchli ta’sir ko`rsatadi.
Foydali qazilmalarni ochiq usul bilan qazib olinadigan ob’yektlarni 
kar’yerlarga tayyorlash ishlari boshlangan paytdanoq shu joyning arid landshaftlari 
hududida salbiy o`zgarish jarayonlari jadallashadi: tuproq-o`simlik qoplami yo`q 
qilinadi, yer osti suvlarining tabiiy rejimi, avvalgi re’lef shakllari, dastlabki 
landshaft komplekslarining morfologik strukturasi o`zgaradi, komponentlararo va 
geosistemalararo tabiiy shakllanish aloqadorlik buzuladi.
Qazilma boyliklarni ochiq usul yo`li bilan qazib olinishi oqibatida tog`-kon 
sanoatining ta’sir zonasi kengayib, tevarak atrofdagi arid landshaftlarning 
geoekologik sharoitini nochor holatga keltiradi, biomassalarning hosildorligini 
keskin kamaytiradi. Shuni ta’kidlash kerakki, tog`-kon sanoati rayonlarida 
olinadigan foydali qazilmaning hajmiga nisbatan qayta ishlanadigan tog` 
jinslarining hajmi bir necha marotaba ko`p. Shu boisdan Qizilqum regionidagi 
konlar atrofida, Navoiy - Uchquduq temir yo`li yoqalarida to`plangan chiqindi tog` 
jinslari baland-baland antropogen do`ngliklarni, uzoq masofalarga cho`zilb yotgan 
tepalik, tosh gryadolarini vujudga keltirgan. Ular yuz va ming millionlab tonna 
tuproq va tog` jinslarini o`zida mujassamlashtirgan. Bunday texnogen 
chiqindilardan hosil bo`lgan antropogen re’lef shakllarida yaqin 25-30 yil ichida 

---

--
76 
tuproq-o`simlik qoplami vujudga kelishi shakllanishi va rivoj topishi nazariy va 
amaliy jihatdan ham mumkin emas.
Qizilqum geosistemalari va ekosistemalarining cho`llanish jarayonida texnik 
eroziyaning ham ta’siri katta. Texnik eroziya ko`pincha burg`ulash ishlarini olib 
boriladigan joylarda sodir bo`ladi. Ma’lumki, burg`ulash ishlarini tashkil etishda 
va amalga oshirishda turli xil texnika vositalari – avtomashinalar, o`rmalovchi 
traktorlar, buldozerlar, yashash uchun vagonli uylar jalb etiladi. Burg`ulash ishlari 
ko`pincha 50-60 gektar atrofidagi maydonda olib boriladi. Buning natijasida 
muayyan joylardagi adir landshaftlarning o`simlik qoplami to`liq yo`q qilib 
tashlanadi, tuproq qoplamining ustki qoplami kuchli ifloslanadi, tevarak atrofdagi 
daraxt va butalar kesilib yoqilg`i sifatida foydalaniladi. Burg`ilangan quduqlar 
atrofi maishiy va texnik chiqindilar hamda turli xil kimyoviy eritmalar bilan to`liq 
ifloslanadi. Transport vosotalarining izlari deflyatsiya jarayonini kuchayishiga 
qulaylik yaratildi.
Qizilqum cho`lida burg`ulash ishlari olib boriladigan nuqtalar va ishga 
tushirilgan burg`u quduqlari juda ko`p va ular qalin joylashgan. Shuning uchun 
texnik eroziyaning o’choqlari ham keng tarqalgan. Oqibatda texnik eroziya 
natijasida har yili yuzlab va minglab gektar yaylovlar xo`jalikda foydalanish uchun 
yaroqsiz bo`lib, ular kuchli buzilgan yerlarga va cho`llangan landshaft 
komplekslariga aylanmoqda.
Umuman, xulosa o`rnida shuni ta’kidlab o`tish maqsadga muvofiqki, 
Qizilqum cho`lidagi arid landshaft komplekslarining texnogen omillari ta’sirida 
yuz berayotgan cho`llanish jarayonini, birinchidan, regional mahalliy (lokal) 
xarakteriga ega bo`lsa, ikkinchidan, bu jarayon tadrijiy rivojlanib borish 
xususiyatiga ham egadir.