A ashirov, sh. Atadjanov

II.4. Etnologiyadagi yangi konsepsiyalar
Keyingi yarim asr davomida etnologiya fanida ko'plab yangi 
nazariy-metodologik qarashlar ham da g‘oyalar paydo bo‘ldi. 
Bunday qarashlarning paydo bo‘lishi dunyo miqyosidagi siyosiy 
jarayonlarning o ‘zgarishi bilan cham barchas bog‘liq. Ayniqsa, 
ikkinchi jahon urushidan so‘ng mustamlakachi imperiyalarning 
yemirilishi etnologiya taraqqiyotiga sezilarli ta ’sir qilgan. Yevro- 
padagi yirik davlatlarning mustamlakalaridan m ahrum boMishi 
mazkur mamlakatlarda etnologiyaga bo‘lgan qiziqishning maJ- 
lum m a’noda susayishini va o ‘z navbatida etnologik tadqiqotlar 
uchun ajratiladigan m ablag‘ning kamayishiga sabab b o ‘ldi. 
Etnologiyaga amaliy qiziqishning zaiflashuvi, hatto ba’zida ayrim 
mam lakatlarda (N iderlandiyada) qator ilmiy tadqiqot insti- 
tutlarining yopilishiga olib kelgan bo ‘lsa, boshqalarida (Buyuk 
Britaniya va Fransiyada) etnologiyaning fanlar tizirnidagi o ‘rni 
va ahamiyati m a’lum m a’noda pasaygan. Biroq, bu jarayonlar

---

Yevropa mamlakatlari etnologiyasida keyingi davrda hech qanday 
yangi qarashlar va nazariyalar yaratilm agan, degan m ulohazani 
bildirmaydi. Keyingi davrda Yevropa olimlari tomonidan etnologiya 
sohasida bir qator yangi nazariyalar yaratildi. Jum ladan, ingliz 
olimi Maks G lukm an (1917— 1975-yillar) tom onidan «neofunk- 
sionalizm ning M anch ester m aktabi» nom i ostida m ashhur 
b o ‘lgan yo‘nalishga asos solingan. Rodney Nidxem (1923-yilda 
tu g ‘ilgan) to m o n id an ijtimoiy strukturalizm ning yangi kon- 
sepsiyasi yaratilgan. Fransuz etnologlari XX asrning ikkinchi 
yarm idan boshlab, m a’lum m a’noda Levi Stross qarashlari 
ta ’sirida boiishlariga qaramay, Moris Godilye, Klod Melissolar 
tarixiy m aterializm ga asoslangan qarashlarni shakllantirishga 
harakat qilgan.
O lz navbatida, qayd etish kerakki, XX asrning 50-yillaridan 
boshlab Yevropa mamlakatlaridagi etnologiya fani amerikalik 
olim lar qarashlari ta ’sirida rivojlangan. Chunki, aynan m azkur 
davrda AQShda madaniy antropologiya juda ham rivojlangan edi. 
M asalan, 40—50-yillar oralig‘ida A QShda etnolog mutaxassislar 
tayyorlovchi kollej va universitetlar soni ikki baravarga ko‘paygan. 
M azkur fanga b o ‘lgan qiziqishning ortishini ikki m uhim vaziyat 
bilan izohlash mumkin. Birinchidan, AQShda m adaniy antro­
pologiya talabalarning um um iy ta ’lim olishlarida m uhim rol 
o ‘ynagan ijtim oiy-gum anitar fan hisoblangan. Ikkinchidan, 
ikkinchi ja h o n urushidan keyin ja h o n siyosiy m aydonidagi 
vaziyatning o ‘zgarishi AQShda etnologiya fani taraqqiyotiga ham 
m a’lum m a’noda o ‘zining ijobiy ta ’sirini o ik azg an . Amerikalik 
olimlar tomonidan uchinchi dunyo mamlakatlariga tavsiya qilingan 
madaniy relyavitizm konsepsiyasi dunyoning yangi tartib-qoidasi 
sifatida qabul qilingan. M adaniy relyativizm bilan birga neoevo- 
lutsionizm g ‘oyalari ham sezilarli darajada tarqalgan.
XX asrning 80-yillari ijtimoiy biologiya m aktabining qisqa 
m uddatli taraqqiyot davri b o ig an . Biroq, tez orada m azkur 
yo‘nalish o ‘zining yetakchilik mavqyeini m adaniy ekologiyaga 
b o ‘shatib bergan. M azkur nazariya bugungi kungacha Amerika 
madaniy antropologiyasida yetakchilik mavqyeini saqlab kelmoqda. 
Tadqiqotchi olim lar bu oqimni funksionalizm, strukturalizm va

---

neoevolutsionizm bilan birga amerika madaniy antropologiyasidagi 
asosiy yo‘nalishlar sirasiga kiritadilar.
Keyingi o‘n yilliklarda Amerika etnologlari orasida Klifford Girs 
(1926) va Rixard Terner (1920 — 1983-yillar) qarashlari asosida 
shakllangan yangi germenevtika (izohlovchi, talqin etuvchi) 
yo'nalishi ancha mashhur bo‘lib bormoqda. Mazkur yo'nalish 
tarafdorlari asosan, ijtimoiy kommunikatsiyada simvollar va ramz, 
timsollarning zam onaviy m adaniyatlardagi m a’naviy-axloqiy 
ahamiyatini tadqiq etishni maqsad qilib olganlar. Bu borada Terner 
simvollarning pragmatik aspekti, jihatiga ko‘proq e’tibor qaratgan 
holda timsollar ijtimoiy jarayonlarda faol kuch sifatida namoyon 
bo‘ladi, degan xulosaga kelgan. Ternerdan farqli ravishda Girs 
simvollarning ijtimoiy hayotdagi o ‘rni va ularning inson hissiyoti 
va ruhiyatiga boMgan ta ’sirini muhim deb hisoblaydi. Girs etno- 
loglar empirik m a’lumotlami tavsif qilish bilangina chegaralanib 
qolmasdan, mazkur madaniyat sohiblarining qarashlari va harakat- 
lari tub mohiyatini aniqlashlari zarur degan g‘oyani ilgari surgan.
Etnologiyaning kelgusidagi istiqbolli mavzulari to ‘g‘risida 
mutaxassis olim lar orasida kechayotgan bahs-m unozaralarda 
ko‘plab tadqiqotchilar germ enevtika antropologiya fanning 
istiqbolli yo'nalishi deb ta ’kidlamoqdalar. Bunga sabab mazkur 
yo‘nalish tarafdorlari «madaniyat obyektini tadqiq qilish subyekti 
asosan, yevropalik tadqiqotchilar b o ‘lishi kerak, yevropalik 
bo'lmagan jamoalar bunda tadqiqot obyektigina bo‘lishi mumkin» 
degan g‘oya asosida shakllangan yevrotsentrizm g‘oyasidan butkul 
voz kechishdi. U lar sayyoram izning h ar qaysi m intaqasida 
yashovchi ilmiy izlanuvchi tadqiqot subyekti b o ‘lishi va o ‘z 
navbatida, yevropa madaniyati tadqiqot obyekti sifatida o‘rganilishi 
mumkin degan g‘oyani ilgari suradilar. Qolaversa, hozir alohida 
madaniyatlarning o ‘zaro yaqinlashuvi jarayoni ularning yagona 
global madaniy tizimda birlashishlariga sabab boMmoqda. Shu bois 
hozir etnologiya fanida boshqa madaniyatlarni nafaqat tadqiqot 
obyekti sifatida tadqiq etishga, balki tarixiy-m adaniy jarayonlar 
muammolariga ham alohida e ’tibor qaratilmoqda. 0 ‘z navbatida 
esa mazkur yo‘nalishlar doirasidagi mavzular fanning istiqboldagi 
yo‘nalishlari sifatida e ’tirof etilmoqda.

---

Zam onaviy etnologiyada “ orqada qolgan” etnik birliklargina 
emas, balki zam onaviy taraqqiy etgan industrlashgan jam iyatlar 
ham tadqiq qilinmoqda. Qolaversa, aynan oxirgi yillarda olib 
borilayotgan samarali amaliy tadqiqotlar va etnologiyaning turli 
yondosh fanlar bilan o ‘zaro tutashishi natijasida “ etn o so t- 
siologiya” , “etnopsixologiya”, ^etnolingvistika», «etnodem ogra- 
fiya» kabi o ‘zaro tutash yangi yo‘nalishlar paydo b o ‘ldi. E tn o ­
logiyada ko‘proq insoniyat va uning madaniyatini tadqiq qilishga 
va ularni ilmiy analitik tarzda tahlil etishga e ’tibor qaratilmoqda.
XX asr milliy g‘oyalar, harakatlar va milliy-etnik nizolar avj 
olgan davr hisoblanadi. Xalqlar tarixiy-m adaniy taraqqiyoti - 
ning doim iy rivoji etnoslararo jaray o n lar va m illiy-ozodlik 
harakatlarning m a’lum darajada avj olishiga sabab b o ‘lgan deb 
hisoblash m um kin. Bu jarayonlar Norvegiya, Irlandiya, Polsha, 
Finlandiya, Boltiqbo‘yi davlatiarining milliy mustaqillikni qo ‘lga 
kiritishlari, M arkaziy Yevropada va Bolqonda birinchi jah o n
urushidan keyin Avstriya-Vengriya imperiyasi o‘rnida qator milliy 
davlatlarning barpo bo ‘lishiga olib keldi. Ayniqsa, ikkinchi jahon 
urushidan keyin yirik kapitalistik m ainlakatlar o ‘zlarining q a­
to r m ustam lakalaridan m ahrum b o ‘ldilar. Jan u b iy -S h arq iy
O siyoda, H in d ix ito y d a, A frikada q a to r m ustaqil davlailai’ 
vujudga keldi. Shuningdek, 1991 yildan keyin sobiq Ittifoq o ‘rnida 
15 ta mustaqil davlatlarning paydo bo ‘lishi ham m a’lum m a’noda 
m illiy-etnik m uam m olar bilan cham barchas bogMiqdir. U shbu 
m a’lum otlar milliy va etnik om illarning o ‘ta m uhim aham iyat 
kasb etayotganligidan dalolat beradi. 0 ‘z navbatida, etnologik 
nazariyalardan qay biri etnik jarayonlarni izohlashda eng m aq- 
buli hisoblanadi? — degan savol paydo bo'lishi tabiiydir. Ay­
rim tad qiq o tch ilar tarixdagi etnik jarayonlarni izohlashda eng 
m aqbuli turli etnologik, sotsiologik va m adaniyatshunoslikka 
oid m aktablar orasidan sintez qilib olingan tarixiy etnologiya 
deb hisoblaydilar1.
XX asr oxirida dunyo etnik manzarasining keskin ravishda 
o‘zgarib borishi tadqiqotchi olimlarni etnologiyaning tadqiqot