O‘zbeкiston respubliкasi

Og„zaki nutq va yozma nutq. 
Nutq ifoda shakliga ko‗ra, eng 
avvalo, 2 turga bo‗linadi: 
1) ichki nutq va 2) tashqi nutq. 
Tashqi nutq ham o‗z navbatida 2 turga ajratiladi: a) og‗zaki nutq 
hamda b) yozma nutq. 
Og‗zaki nutq – muayyan shaxs nutqning tabiiy ko‗rinishi. Yozma 
nutq esa shu tabiiy nutqning yozuvdagi ifodasi. Shunga ko‗ra, og‗zaki 
nutq o‗zining tabiiyligi, ta‘sir doirasi va talaffuz xususiyatiga ko‗ra, 
yozma nutqdan jiddiy farq qiladi. Og‗zaki nutq – fikrni ifodalashning 
asosiy vositasi. Unda tovush kompleksi, ba‘zan ayrim tovush 
vositalari bilan fikr bayon etiladi. So‗zlash hamisha eshitish, idrok 
etish bilan uzviy bog‗liq. 
Nutqning yozma shaklida esa kishilar o‗z fikrini turli shartli 
belgilar bilan ifoda etadi. Zero, yozma nutq tabiiy nutqning shartli 
ko‗rinishi bo‗lib, fikrni ifodalash vositasi sifatida u ma‘lum darajada 
chegaralangan. Shuning uchun ham nutqning yozma shakli qanchalik 
katta ahamiyatga ega bo‗lmasin, u tabiiy nutqning o‗rnini to‗la bosa 
olmaydi, balki yordamchi vosita bo‗lib xizmat qiladi, xolos. 
Grafemalar o‗zlarining tildagi muqobiliga (kodlashtirilgan 
shakliga) 
va 
yozuvdagi 
vazifalariga 
ko‗ra 
fonografema, 
prosodemografema, logografema, morfografema 
kabi tiplarga 
bo'linadi. Fonografema tovush tilidagi fonemalarni ifodalaydi: a, o, u; 
d, s, h, m kabi. Prosodemografemalar tovush tilining ritmik- 
intonatsion vositalari(urg‗u, ohang, melodika, pauza kabilar)ni 
yozuvda ifodalash uchun xizmat qiladi. O‗zbek tilidagi urg‗u, 10ta 
tinish belgisi shu siraga kiradi. Logografemalar– tushunchalarni yoki 
tushuncha nomi bo‗lgan so‗zlarni yozuvda ifodalaydigan grafemalar 
(raqamlar, simvollar): 7, 9, 15, 21; XIV, XX; XL (60), L (50), D (500) 
kabi. Morfografemalar so‗z tarkibidagi 
ma‘noli 
qismlar(morfemalar)ni ifodalovchi belgilar. Masalan, -(chiziqcha); 
matematik simvollar +(qo‗shuv); astronomik belgi yoki yo‗l belgilari 
va h. 

---

76