O‘zbeкiston respubliкasi

GRAFIКA. IMLO 
 
Tayanch tushunchalar 
grafika, og„zaki nutq, yozma nutq, yozuv, klinopis, mix 
yozuvi,oromiy, karoshta, so„g„d, xorazm yozuvi, runik yozuvi, O„rxun- 
Yenisey, uyg„ur yozuvi, arab yozuvi, «Xatti Bobur», lotin, kirill, imlo, 
fonetik tamoyil, morfologik tamoyil,tarixiy-an‟anaviy yozuv, farqlash 
tamoyili, shakliy tamoyili 
 
19-
 
§. Grafiкa
 
 
Grafika 
grekcha 
graphikos 
so‗zidan olingan bo‗lib, tilshunoslikda 
«yozuv» degan ma‘noni anglatadi. Grafika tilning fonetik-fonologik, 
leksik-semantik va morfologik birliklarini yozuvda ifodalash uchun 
shakllantirilgan optik-grafik belgilar tizimidir. Bu tizim belgilarining 
har biri grafik tilshunoslikda grafema deyiladi. Yozuvning tovush tili 
bilan aloqasi, odatda, ana shu grafemalar vositasida amalga oshiriladi. 
Shuning uchun grafema muayyan til yozuv tizimining eng asosiy 
strukturaviy va funksional birligi sanaladi. 
Tilshunoslikda yozuvning piktografik, ideografik va fonografik 
kabi turlari o‗rganilgan. 
O‗zbek yozuvi hozirgi holatga kelgunicha uzoq tarixiy yo‗lni 
bosib o‗tgan. 
Til va yozuvning o„zaro munosabati. 
Yozuv ijtimoiy talab 
asosida jamiyatning muayyan taraqqiyot davrida paydo bo‗lgan va 
uning rivojlanishi bilan bog‗liq ravishda mukammallasha borgan. U 
tildan keyin jamiyat tomonidan qo‗lga kiritilgan eng katta madaniy 
yutuqlardan biri va tilning ifodasi sifatida jamiyatga xizmat qiladi. 
Ba‘zi hollarda esa tilda bo‗lmagan imkoniyat yozuv orqali yuzaga 
chiqadi. Masalan, yozuv tufayli kishilarning uzoq masofadan ham bir- 
birlari bilan, hatto avlodlar bilan ham aloqa bog‗lash imkoniyati 
mavjud. 
Biroq yozuvning tilga nisbatan o‗ziga xos kamchiliklari ham bor. 
Birinchidan, 
u tilning to‗liq aksi emas, balki yozuvdagi shartli va 
sun‘iy aksi. Shuning uchun ham tilning xizmat doirasiga zid ravishda 
yozuvning xizmat doirasi chegaralangan. 
Ikkinchidan, 
yozuv orqali 

---

74 
ish ko‗rilganda vaqtdan yutqaziladi. 
Uchinchidan, 
yozuv maxsus 
vositasiz, ya‘ni yozuv asbobisiz amalga oshmaydi. 
To„rtinchidan, 
yozuv savodi yo‗q kishi uchun, shuningdek, tegishli sharoit bo‗lmagan 
taqdirda (masalan, qorong‗ida) ahamiyatini yo‗qotadi. Bundan 
tashqari, til jamiyatning barcha a‘zolariga baravar xizmat qilganidek, 
jamiyat taraqqiyoti davomida o‗z shaklini keskin o‗zgartirmagan 
holda o‗sib, mukammallashib boradi. Yozuv esa, bir tomondan, tilga 
nisbatan kam o‗zgaradi, ikkinchidan, u aloqa vositasining shartli 
shakli sifatida o‗z tusini yangi ijtimoiy-siyosiy o‗zgarish yoki 
jamiyatning talabiga muvofiq nisbatan tezroq yoki butunlay 
o‗zgartirishi ham mumkin. Qisqasi, yozuv ko‗p jihatdan tilga yaqin 
bo‗lib, ba‘zi holda uning o‗rnini bosa olsa ham, lekin funksiyasi 
jihatdan unga nisbatan ancha chegaralangan. 
Yozuvning asosiy xususiyatidan yana biri uning grafik belgi 
bo‗lib xizmat qilishi. Kishilk jamiyatida yozuv uchun grafik belgi 
qabul qilinganiga qadar kishilar har xil jonli va jonsiz predmetlardan 
simvolik tarzda foydalanar edi. (Masalan, olov yoqib, toshlarni har xil 
shaklda qo‗yib, daraxtlarni o‗yib va ularga belgi qo‗yib, qushlar yoki 
itlar orqali xabarlashish va b.). 
Yozuv o‗z-o‗zidan paydo bo‗lmay, balki ma‘lum bir ehtiyoj va 
zarurat asosida fikrni uzoq masofaga yetkazish talabi bilan yaratilgan. 
Shu bilan birga, yozuvning tovush tilidan farqli o‗laroq o‗ziga xos 
xarakterli belgilari bor. 
Birinchidan, yozuv mustaqil va asosiy aloqa vositasi bo‗lolmaydi. 
U asosiy aloqa vositasi bo‗lgan til uchun yordamchi hisoblanadi. 
Shuning uchun ham yozuv jamiyat taraqqiyotining keyingi davrida 
paydo bo‗lgan. Buning ustiga yozuv o‗tmishda jamiyat a‘zolarining 
barchasiga emas, balki uning faqat bir qismigagina xizmat qilar edi. 
Ikkinchidan, yozuvning asosiy vazifasi nutqni uzoq masofaga 
yetkazish va keyingi davrlarga o‗zgarishsiz qoldirish uchun xizmat 
qilishdan iborat. 
Uchinchidan, ko‗z bilan qabul qilinadigan grafik belgi yozuvning 
asosiy quroli hisoblanadi. 
Demak, yozuv ko‗z bilan ko‗radigan va kishilar o‗rtasida o‗ziga 
xos aloqa vositasi bo‗lib xizmat qiladigan grafik belgilar sistemasi 
bo‗lib, uning jamiyatda o‗ziga xos katta o‗rni va xizmati bor, ya‘ni 
yozuv ma‘lum bir masofa bilan ajralgan odamlar orasidagi aloqani 
yaxshilashda, yozma adabiyotni va yozma adabiy tilni yuzaga 

---

75 
keltirishda, ma‘lum bir davrda yaratilgan madaniy-adabiy yodgorlikni 
keyingi davrga yetkazib berishda nihoyat darajada muhim rol 
o‗ynaydi.