O‘zbeкiston respubliкasi

Morfonema haqida
. Ma‘lumki, fonema variantlari so‗z va 
morfemalar tarkibida uni tashkil etuvchi sifatida ishtirok etar ekan, 
boshqa tovush bilan kombinatsiyalar hosil qilish jarayonida turli 
o‗zgarishga uchraydi. 
Aksariyat tilshunoslik atamalari kabi 
morfonologiya 
ham ikki 
ma‘noli: 
1)
ma‘lum bir qurshovdagi leksema va morfema nutqiy varianti 
tarkibidagi fonetik o‗zgarish sistemasi; 

---

67 
2)
tilshunoslikning shu o‗zgarishni o‗rganuvchi sohasi. 
Morfema – nolug‗aviy ma‘no ifodalovchi eng kichik lisoniy 
birlik. Fonemaning so‗zning so‗z yoki qo‗shimcha bilan, shuningdek, 
qo‗shimchaning qo‗shimcha bilan birikuvi natijasida yuz beradigan 
fonetik o‗zgarish natijasidagi varianti ham mavjud. Masalan, 
ong, ot, 
son 
kabi so‗zlarga fe‘l yasovchi qo‗shimcha qo‗shilganda, o‗zak 
tarkibidagi 
o 
tovushi 
a 
tovushiga aylanadi. Demak, 
o 
va 
a 
tovushi 
kompleksi bir morfonema, ya‘ni «
o-a
» morfonemasi. Ammo bu 
fonetika obyekti sifatida ikki fonemaning varianti. 
Tilshunoslikda morfonologiya va uning birligi masalasi atrofidagi 
munozara davom etmoqda. 
Morfonologiyada quyidagi masalalar o‗rganilishi tavsiya etiladi: 
–
so‗z va bo‗g‗inning fonetik strukturasi; 
–
so‗z va qo‗shimchaning ma‘lum qurshovdagi fonetik varianti. 
So„z va bo„g„in tuzilishi
. Turkiy tillarda so‗zlar o‗zakning bir 
bo‗g‗inli ekanligi bilan xarakterlanadi. Bu bo‗g‗in to‗rt xil fonetik 
strukturaga egadir: 
1) CVC; 2) CV; 3) VC; 4) V. 
Hozirgi o‗zbek tilida CVC tipidagi o‗zak boshida «
dj», «ng»
dan 
boshqa barcha undosh kela oladi: 
bor, tor, zor, nor, kor, yor, sol, xoll, 
lol, rol, mol, pol, shol, fol, val, jar 
kabi. 
Turkiy o‗zak boshida (CCVC tarzida (
traktor, trassa 
kabi) 
undoshlar qavatlanib kelmaydi. 
Morfemalarning fonetik strukturasi quyidagicha: 
1)
CVC (