Farg`ona davlat universiteti filologiya fakulteti o`zbek tili yo`nalishi 2-kurs 21. 72-guruh talabasi Madaminova Mohinurning hozirgi o`zbek tilidan mustaqil ta’lim taqdimoti

Farg`ona davlat universiteti filologiya fakulteti o`zbek tili yo`nalishi 2-kurs 21.72-guruh talabasi Madaminova Mohinurning hozirgi o`zbek tilidan mustaqil ta’lim taqdimoti

Mavzu: So`z birikmasi va uning turlari

Bir-biri bilan tobelanish munosabatiga kirishgan birdan ortiq leksik birliklarning qo`shilmasi – so`z birikmasidir.

So`z birikmasining belgilari:

1) birdan ortiq mustaqil so`zdan tashkil topadi;

2) a’zolarning ma’noviy va grammatik mosligi;

3) tobelik;

4) tushuncha ifodalash xususiyatiga ega.

So`z birikmasida bog`lanish usuli

Bitishuv
Boshqaruv
Moslashuv

Bitishuv usuli

Bitishuvda birikkan so’zlarning o'zaro aloqasi, asosan, tartib va ohang bilan belgilanadi. Bitishuv aloqasida morfologik ko'rsatkich bo‘lmasa-da, tartib muhim vosita sifatida namoyon bo'ladi. Bunda tobe so'z ushbu mavqeda kelish uchun shakliy jihatdan o'zgarmaydi. Zero, tobe a`zo sifatida namoyon bo'layotgan so'z ma’noviy va vazifaviy jihatdan bunga xoslangan bo'ladi. Misollar: qizil gul, oq qog'oz. Ba’zan ot turkumidagi so'zlar ham hech qanday vositasiz tobe vazifada kela oladi: oltin soat, tosh yo'l kabi. Bunda ular mohiyatan tobe a’zolik doimiy belgisi bo'lgan sifat, son, ravish turkumiga yaqinlashadi. Bu hodisa nutqiy bo'lib, oltin, tosh leksemasining lisoniy mohiyati bilan belgilanmagan.

Quyidagi so'zlar bitishuv yo'li bilan bog'langan:

1) ravish+fe’l: o'z-o'zidan gapirmoq;

2) sifat+fe’l: yaxshi so'zlamoq;

3) son+ot: o'nta qalam, sakkiz daftar;

4) ot+ot: kumush qoshiq, changyo’l;

5) olmosh+ot: hamma odam, qanday kitob.

Boshqaruv usuli

Boshqaruv aloqasi bir tomonlama shakllangan SBIar tarkibida amal qiladi. Faqat tobe a’zolari birikish uchun tobelovchi qo'shimcha olgan SB boshqaruv yo‘li bilan bog'langan deyiladi. Bunda hokim so 'z tobe so'zning qanday shaklda bo'lishini boshqaradi. Masalan, kitobni o'qimoq birikmasida tobe so'zning tushum kelishigi shaklida kelishi o'qimoq fe’lining o'timliligi bilan belgilangan. Agar bu fe’l o'timsiz fe’lga aylantirilsa, (o'qildi) tobe so'zdagi tushum kelishigi shakli o'z-o'zidan g'oyib bo'ladi: kitobni o'qimoq - kitob о‘qildi.