Farg`ona davlat universiteti filologiya fakulteti o`zbek tili yo`nalishi 2-kurs 21. 72-guruh talabasi Madaminova Mohinurning hozirgi o`zbek tilidan mustaqil ta’lim taqdimoti

atov birligi (W) + kesimlik qo‘shimchasi (P)

Nutqiy sathda gapning shakliy va mazmuniy munosabati tilshunoslikning “Mazmuniy sintaksis” bo`limida o`rganiladi

Gapda ifodalangan voqelik, mazmun propozitsiya (diktum) deyiladi.
Shakl va mazmun gapda mos kelishi ham, mos kelmasligi ham mumkin.
Voqelikka so`zlovchining munosabati modallik yoki modus deyiladi.
She’rdan bahra olmagan kim bor? (So`roq-darak)
Oq ayiqlarni ko’rmaysanmi? (so`roq-buyruq)

Gaplarning tuzilishiga ko`ra turlari

G`.Abdurahmonov
Sodda gaplar
Murakkab gaplar
Qo`shma gaplar
Period gaplar
A.Mamajonov
Sodda gaplar
Qo`shma gaplar
Sodda va qo`shma gaplar
Murakkab gaplar

Mavzu: Gap bo`laklari bilan aloqaga kirishmaydigan bo`laklar

Gap bo`laklari bilan aloqaga kirishmaydigan bo`laklar quyidagilardir:

1. Ajratilgan so`zshakl;

2. Undalma;

3. Kirish va kiritmalar.

Ajratilgan so`zshakl

Gapda ishtirok etayotgan atov birliklarining ma’nosi so‘zlovchi uchun yetarli darajada ochilmagan bo‘lishi mumkin. Shunda ularning ma’nolarini muayyanlashtirish maqsadida alohida, ta’kid ohangiga ega bo‘lgan atov birliklari nutqqa kiritiladi.

Tinglovchi uchun ushbu gaplardagi ma’lum bir so‘zlar ma’nolari izohlarsiz noaniq bo‘lishi mumkin. Buni e’tiborga olgan holda so‘zlovchi ularni muayyanlashtiruvchi so‘zlar bilan qo‘llaydi:

1. Shavkat, shoir, she’r o‘qidi.

2. Yurtim – Nurota, tog‘lar orasi.

3. Uning, Ikrom Imomzodaning, kafolati kerak bo‘ladi.

4. Soy bo‘yida, qo‘sh yong‘oqning tagida, uzoq turdi.

5. Seni, vafodorimni, sog‘indim.

Undalma

Gap undalma bilan ham kengayishi mumkin. Undalma gap tarkibidagi II shaxs kishilik olmoshi bo‘lgan so‘zshakl ma’nosini muayyanlashtiruvchi unsur bo‘lib, u mantiqan so‘z kengaytiruvchisi maqomida bo‘ladi. Biroq u kengayayotgan so‘z bilan bog‘langanda, grammatik aloqaga ega emas. Undalma mazmunan bog‘langan so‘zshakl nutq yo‘naltirilgan shaxs yoki narsa-predmetni ifodalaydi. Undalma vazifasida, odatda, bosh kelishikdagi ot, ba’zan otlashgan so‘zshakllar keladi.