Reja: Morfologiya

5

MAVZU: Morfonologiya.

1. Morfologiya haqida umimiy ma’lumot

2. O’zak va affiksal morfemalarning fonologik strukturasi

3. Morfologik alternatsiyalar

4.So’z turkumlaridagi morfologik alternatsiyalar

Reja:

Morfologiya

• Morfonologiya (morfofonologiya, fonomorfologiya) tilshunoslikning bir boʻlimi boʻlib, u fonologiya bilan morfologiya oʻrtasidagi aloqalarni oʻrganadi, fonologik zidlanishlarning morfologik tafovutlarni ifodalashdagi qoʻllanishini, bunday qoʻllanishning oʻziga xos xususiyatlarini tadqiq qiladi. Masalan, rus tilida voda soʻzi joʻnalish kelishigida vode shakliga kiradi; natijada shu soʻzning bosh va joʻnalish kelishiklaridagi grammatik ma’nolari oʻzgaradi, bunday oʻzgarish bosh kelishikdagi "-a" morfemasining "e" morfemasi bilan, oʻzakdagi qattiq "d" fonemasining esa yumshoq "d" fonemasi bilan alamashinuvi orqali ifodalanadi .

morfemalarning fonematik strukturasi

CV (bu, shu)

CVC (tun, bir, kuch)

V (u-bir unlidan iborat oʻzak)

VC (u, osh, el)

VCC (ost, ust, ort)

CVCC (qirq, tort, toʻrt)

CCVC (shkaf, shlak)

CVCCC (tekst, punkt)

CCVCC (sport) kabi

MORFONOLOGIK ALTERNATSIYALAR:

1) Morfonema

2)Otlardagi morfonologik alternatsiyalar

3)Fe’llarda morfonologik alternatsiyalar

4)Sifatlardagi morfonologik alternatsiyalar

5)Sonlardagi morfologik alternatsiyalar

Morfonema

Morfonema oʻzak bilan affiksal morfemaning birikuvi natijasida hosil boʻladigan, morfologik ma’no ifodalaydigan, morfonologik alternatsiyalarda qatnashadigan alternant fonemalar guruhidir. U (morfonema) morfologik funksiya bajaradi.

Otlardagi morfonologik alternatsiyalar

Oʻzbek tilida otlarning kelishik qoʻshimchalari vositasida turlanishi jarayonida oʻzak bilan qoʻshimcha chegarasida ma’lum fonetik oʻzgarishlar yuz beradi. Masalan, joʻnalish, oʻrin-payt, chiqish kelishiklari affikslari ("-ga", "-da", "-dan" morfemalari) oʻzak oxiridagi jarangsiz undosh ta’sirida (progressiv assimilyasiya natijasida) "-ka", "-qa", "-ta", "-tan" shakllariga oʻtadi

Fe’llarda morfonologik alternatsiyalar

Oʻzbek tilidagi fe’llarda ayrim affikslar yordamchi fe’llardan kelib chiqqandir: keta-ber>ketaver (ber>-ver) kabi. Bundagi b>v almashuvi "b"ning intervokal holatga tushib qolishi bilan izohlanadi. Demak, bu alternatsiya fonetik jihatdan shartlangandir.  

Sifatlardagi morfonologik alternatsiyalar

Fe’l + "-gir" modelida yasalgan sifatlarda "-gir" morfemasining "-kir", "-qir", "-gʻir" allomorflari uchraydi: sezgir-oʻtkir-chopqir-olgʻir. Bularda g-k-q-gʻ alternatsiyasi mavjud.

Fe’l + "-kin" modelida yasalgan sifatlarda "-kin" morfemasining -qin, -gʻin>-gʻun allomorflari uchraydi: keskin-joʻshqin-ozgʻin kabi. Bularda k-q-gʻ undoshlari almashinuvi mavjud. Ozgʻin-turgʻun sifatlaridagi arxaik morfemalarida esa i-u almashinuvi bor. 

Sonlardagi morfologik alternatsiyalar

-ov morfema vositasida yasalgan jamlovchi sonlarda oʻzak oxiridagi "i" unlisi tushib qoladi: ikki-ov>ikkov, olti-ovGʻoltov, yetti-ovGʻettov kabi. Bu hodisa, asosan, beshgacha boʻlgan sonlarda yuz beradi. Oʻzakka -ovlab, -ovlashib, -ovlon qoʻshma affikslari qoʻshilganda ham oʻzakdagi "i" tushib qoladi: ikkovlab, ikkovlashib, ikkovlon; beshovlab, beshovlashib, beshovlon kabi.

Ellik (sanoq son) va elliginchi (tartib son)larda intervokal holatga tushgan "k" undoshi jarangli "g" bilan almashadi.

E’tiboringiz uchun rahmat!