Marfologiya o'zak va affiksal marfemiyalarning fonologik struktursi. Morfologik alternatsiyalar. So’z turkumlaridagi alternatsiyalar

Marfologiya o'zak va affiksal marfemiyalarning fonologik struktursi. Morfologik alternatsiyalar.So’z turkumlaridagi alternatsiyalar.

Reja:

1. Affiksal morfemalarning fonologik strukturasi
2. Fonologik tahlil tamoyillari
3. Sifatlardagi morfonologik alternatsiyalar
Affiksal morfemalarning fonologik strukturasi

Affiks so'zga (leksemaga) zid qo'yiladigan (leksik ma'noga ega bo'lmagan), o'zi qo'shiladigan asosning lug'aviy yoki grammatik ma'nolarining shakllanishiga xizmat qiladigan morfema; qo'shimcha. Mas., Ish-chi-lar-imiz-ni. Affiksal morfemalar vazifalariga ko'ra ikki asosiy turga bo'linadi: 1) so'z yasovchi affikslar; 2) forma (shakl) yasovchi affikslar. Affikslar o'zak morfemaning oxiridagi tovush turiga qarab turli o'zgarishlarga uchraydi, bu hol morfemaning turli allomorflarini keltirib chiqaradi: tomga ("-ga"), chelakka ("-ka"), qishloqqa ("-qa") kabi. Keltirilgan misollardagi "-ga", "-ka" va "-qa" aslida bitta "-ga" affiksining (jo'nalish kelishigi qo'shimchasining) turli ko'rinishlari -allomorflaridir. Ular bir morfemaning turli morfonologik formalarda namoyon bo'lishini ta'minlaydi.

Affiksal morfemalarning fonematik strukturasi quyidagi sxemalarda bo'lishi mumkin:

1) SVS: -gan (bor-gan), -man (talaba-man), -san (talaba-san), -miz (talaba-miz); 2) SV: -ga (uy-ga), -ma (bor-ma), -sa (kel-sa), -da (uy-da), -di (ket-di); 3) V - monovokalizm (bir unli) tipidagi affikslar: -i (kitob-i), -a (ket-a-qol); 4) S - monokonsonantizm (bur undosh) tipidagi affikslar: -m (ota-m), -ng (ota-ng), -t (ish-la-t), -sh (o'qi-sh); 5) VSS: -ant (doktor-ant), SSV: -nchi (ikki-nchi); 6) VSVS: -imiz (kitob-imiz); 7) VSSV: -inchi (besh-inchi); 8) SVSV: -gacha (uy-gacha); 9) SVSSV: -guncha (bor-guncha); 10) SVSVS: -digan (o'qimay-digan), 11) SVSSVS: -moqlik (yasha-moqlik); 12) VSSVS -iston (o'zbek-iston). 13) SSVC: -mtir(qora-mtir), 14) SVCVCC: parast (shuhrat-parast) kabilar. Morfonologiya (morfologiya va fonologiya) — turli morfemalarning fonologik tuzilmasini va fonologik farqlanishlarning morfologik mak,sadda qoʻllanishini ilmiy tadqiqetuvchi tilshunoslik boʻlimi. Morfologiya – fonologiya va morfologiya oraligʻidagi til bosqichi boʻlib, bu terminni birinchi marta ruschex tilshunosi N. S. Trubetskoy taklif etgan. Bunda Morfologiya bir mor-femadagi turli fonemalarning almashinuvi sifatida juda tor izohdangan. Morfologiyaga keng maʼnoda karalganda, u: 1) soʻz va morfemalarning fonologik tarkibi hamda oʻzak va affiksal morfemalarning oʻzaro farqlanishini nazarda tutadi; 2) soʻz yasash va soʻz shakllarini yasash jarayonida morfemalar va ularning bir-biriga ulanishida boʻladigan turli oʻzgarishlarni eʼtiborga oladi; 3) morfemalar oraligʻidagi va chegaraga ajratishdagi turli xususi-yatlarni Morfologiyada oʻrganadi. Morfemalardagi fonemalar almashinuvi mor-fonema deb yuritiladi. Mas, tara – taroq soʻzlari a/o, sez – seskanmoq soʻzlari z/s morfonemasiga ega. M. urgʻuning morfologik vazifa bajarishini ham nazarda tutadi: olma (ot, mevaning turi), olma (feʼlning inkor shakli) soʻzlari urgʻuning oʻrni bilan farqlanadi. M. baʼzi tillarda koʻproq (slavyan), baʼzilarida esa kamroq (turkiy tillarda) boʻlishi mumkin. Fonologiya ning filialidir tilshunoslik tillar yoki lahjalar o'zlarining tovushlarini (yoki imo-ishora tilidagi belgilarni) muntazam ravishda qanday tashkil etishini o'rganadigan. Bu atama, shuningdek, har qanday ma'lum bir til turkumining tovush tizimini anglatadi. Bir vaqtning o'zida fonologiyani o'rganish faqat tizimlarini o'rganish bilan bog'liq fonemalar so'zlashuvchi tillarda. Endi bu bilan bog'liq bo'lishi mumkin(a) har qanday lingvistik tahlil yoki so'z ostidagi darajada (shu jumladan hece, boshlanishi va rime, artikulyatsiya imo-ishoralari, artikulyatsion xususiyatlar, morayoki boshqalar), yokib) tovush yoki alomatlar etkazish uchun tuzilgan tilning barcha darajalari lisoniy ma'no.

Imo-ishora tillari so'zlashuv tillaridagi tovushlar tizimiga teng bo'lgan fonologik tizimga ega bo'lish. Belgilarning qurilish bloklari harakatlanish, joylashuv va qo'l shakli uchun texnik xususiyatlardir."Fonologiya" so'zi (xuddi shunday) ingliz tilining fonologiyasi) ma'lum bir tilning fonologik tizimiga (tovush tizimiga) ham murojaat qilishi mumkin. Bu til o'z ichiga olgan asosiy tizimlardan biridir sintaksis, uning morfologiya va uning lug'at.
Fonologiya ko'pincha ajralib turadi fonetika. Fonetika jismoniy ishlab chiqarish, akustik uzatish va idrok nutq tovushlari,^[3][4] fonologiya ma'nolarni kodlash uchun ma'lum bir tilda yoki tillar bo'ylab tovushlarning ishlashini tavsiflaydi. Ko'pgina tilshunoslar uchun fonetika tegishli tavsiflovchi lingvistikava fonologiya nazariy tilshunoslikgarchi tilning fonologik tizimini o'rnatish fonetik dalillarni tahlil qilish uchun nazariy printsiplarni qo'llashi shart bo'lsa ham. E'tibor bering, bu farq har doim ham, xususan zamonaviy kontseptsiyasi ishlab chiqilishidan oldin amalga oshirilmadi fonema 20-asrning o'rtalarida. Zamonaviy fonologiyaning ba'zi bir kichik sohalari kabi tavsiflovchi fanlarda fonetika bilan o'zaro bog'liqlikka ega psixolingvistika va nutqni idrok etish, natijada kabi aniq sohalarga olib keladi artikulyatsion fonologiya yoki laboratoriya fonologiyasi.