Geodeziya va marksheyderiya

Texnikaviy nivelirlash jurnali
Stansiya
lar 
nomeri 
Piketl
ar 
nomer
i 
Reyka stanoklari, mm 
Nisbiy 
balandlik 
Asbob 
gorizont
i, m 
N
i
 
Otmetk
alar 
N, m 
o‘qilgani 
o‘rtachasi 
keting
i 
a
 
orali
qda
gi 
s
 
olding
i 
v 
keting
i 
a
o‘
 
olding
i 
v
o‘
 
+ 
- 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
9 
10 
11 
I 
II 
III 
IV 
V 
I po 
pe 
rech 
nik 
VI 
VII 
VIII 
R-12 
X
1
PK0 
PK1 
+62 
PK2 
PK3 
+30 
o‘ngga 
+2,5 
+11 
+20 
chapga 
+8 
+20 
PK4 
PK5 
X
2
PK6 
462
418
252
270
742
788
1332
1276
374
340
1499
1563
290
320
422
414
768
750
3261 
2938 
1015 
2765 
3138 
840 
230 
2130
2086
1534
1550
2061
2106
279
221
987
951
1531
1593
2332
2354
2912
2902
2816
2800
440 
261 
765 
1304 
357 
1531 
300 
418 
759 
2108 
1542 
2083,5 
250 
959 
1552 
2348 
2907 
2808 
1054 
1668 
1281 
+0,5 
1318,5 
612 
031 
2043 
2489 
2049 
440,721 
441,330 
443,656 
441,988 
440,707 
439,389 
437,460 
440,443 
439,831 
438,392 
440,315 
438,565 
438,192 
440,490 
441,100 
439,800 
437,757 
435,268 
433,219 
12270 
33145 
6135 
16572
5 
1054 11491
5 
-10,437 
-20875 
-10437
5 
-10437
5 
2. Ketingi va oldingi sanoqlarning arifmetik o‘rta qiymati topilib, 6, 7-
grafalarga 
yoziladi. 
Masalan, 
I 
stansiyadagi 
sanoqlar 

---

440
2
462
418
2
2
1





а
а
а
ў
va 
2108
2
2130
2086
2
2
1





в
в
в
ў
kabi. 
3. Ketingi va oldingi o‘rta sanoqlar yig‘indisi (

a
o‘
va 

v
o‘
) hisoblanib, bet 
tagiga, o‘z grafasiga yoziladi va (

a
o‘
-

v
o‘
) topiladi. Misolda 6135-16572,5=-
10437,5.
Bu ayirma 3- va 5-grafalar yig‘indisi ayirmasidan ikki marta kichik bo‘lishi kerak, 
ya’ni 
2
в
а
в
а
ў
ў







; misolda 
5
,
10437
2
20875



. Har qaysi betni shu 
tartibda tekshirish 
betma-bet tekshirish
deyiladi. 
4. keyingi 8- va 9-graflarga nisbiy balandlik qiymati o‘z belgisiga qarab 
yoziladi. Nisbiy balandliklar o‘rtacha sanoqlar bo‘yicha hisoblanadi: 
h=a
o‘
 - v
o‘
.
(14.1) 
misolda 
h=
440-2108=-1668. 
5. 8- va 9-grafalar yig‘indisi va ularning ayirmasi hisoblanib grafalar tagiga 
yoziladi. Birinchi bet PK6 ning oldingi sanog‘i bilan tugagan, deylik; shunda 
nisbiy balandliklar yig‘indisining ayirmasi 

(+h)-

(-h)=
1054-11491,5=-10437,5 
bo‘ladi. Bu erda ham 

(+h)-

(-h)= 

a
o‘
-

v
o‘
bo‘lishi kerak; misolda:-10437,5=-
10437,5. 
14.1-shakl. 
SHuni esda tutish kerakki, jurnalning har beti 
ketingi sanoq bilan 
boshlanadi,
oldingi sanoq bilan tugaydi.
Misolda birinchi bet PK6 ning oldingi 
sanog‘i bilan tugagan, ikkinchi bet esa PK6 ning ketingi sanog‘i bilan boshlanadi. 
Bu erda ikkinchi bet sanoqlari keltirilmay, oxiri XXVII stansiya sanoqlari 
keltirilgan. Reper 12 dan 7 markagacha bo‘lgan nivelirlash natijalari yuqoridagicha 
ishlab chiqiladi. keyin har bet tagidagi 

(+h) 
va
 

(-h)
larni qo‘shib, nivelirlash 
yo‘lidagi umumiy yig‘indi 

(+h)
u
va 

(-h)
u
lar topiladi; bularning yig‘indisi 12 
reper bilan 7 marka orasidagi nisbiy balandlik 
h
bo‘ladi, ya’ni 
h=

(+h)
u
-

(-h)
u
.
Bu nivelirlash yo‘lidagi stansiyalarda aniqlangan nisbiy balandliklar yig‘indisi 
bo‘lganidan uni 

h
bilan belgilasak, 

h=N
o
-N
b
formulaga ko‘ra quyidagicha 
bo‘lishi kerak: 

---


 h=N
o
-N
b
=N
m
-N
r
,
(14.2) 
bu erda 
N
m
, N
r
– 
marka va reper otmetkalari. Givelirlash yo‘lidagi bog‘lanmaslik 
xatosi 
f
h
=

 h – (H
o
 – H
b
)
ga ko‘ra quyidagicha bo‘ladi: 
f
h
=

 h – (H
m
 – H
r
)
(14.2) 
misolda nivelirlash yo‘lidagi 

(+h)
u
=
16393 mm. 

(-h)
u
=
20350 mm, SHunga 
ko‘ra, 

 h= -
3957 mm yoki -3,957 m. Misolda 
N
r
=
443,656, 
N
m
=
439,702 m. (16.3) 
ga ko‘ra, nivelirlash yo‘lidagi amaliy xato 
f
ha
=
-3,957- (439,702-443,665) – 3,957 
– (-3,954)= -0,003 m = -3 mm bo‘ladi. Misolda nivelirlash yo‘lining uzunligi 2,5 
km ga teng. Yo‘l qo‘yarli (chekli) xato 
L
f
h
30
ч


, formulaga ko‘ra 
мм
f
hч
48
5
,
2
30




bo‘ladi, ya’ni 
f
ha

hch
 
bo‘lganidan 3 mm xato tarqatiladi. 
Nisbiy balandlikni tenglash.
Nivelirlash yo‘lidagi bog‘lanmaslik xatosi 
f
h
Yo‘l qo‘yarli bo‘lganda, uni nivelirlash yo‘lidagi nisbiy balandliklarga tuzatma 
tariqasida tarqatib. nisbiy balandliklarni matematik qoidalarga moslash 
nisbiy 
balandlikni tenglash 
deyiladi. 
f
h
 
nivelirlash yo‘lidagi stansiyalar soniga, ya’ni 
nisbiy balandliklar soniga qarab tarqatiladi. Nisbiy balandliklarga beriladigan 
tuzatmalar 
f
h
 
ishorasiga teskari ishorada bo‘lib, qiymatlari 1 mm dan kichik 
bo‘lmasligi kerak. agar nivelirlash yo‘lidagi nisbiy balandlik (stansiya) soni 
p
, xato
 
f
h
 
bo‘lsa, bir stansiyaga to‘g‘ri keladigan tuzatma 
п
f
h
h


bo‘ladi. 

h
qiymati 1 
mm dan kichik bo‘lsa, nisbiy balandliklarning hammasiga berilmay, oralatib 
beriladi. Avval 0,5 mm li 
t
ta nisbiy balandliklarga, 0,5 mm dan beriladi, keyin 
qolgan xato 
f
h
– 0,5
t
nisbiy balandliklar soni 
p
ga bo‘lib 
п
т
f
h
5
,
0

beriladi. Bunda 
xato stansiya sonidan kichik bo‘lganidan, tuzatma kasrli chiqadi. SHuning uchun 1 
mm xato stansiyaga to‘g‘ri kelishi, ya’ni 1 mm xato to‘g‘ri kelgan stansiya soni 
p

 
aniqlanadi: 
т
f
п
п
h
5
,
0



bo‘ladi. Keyin 
f
h
–
0,5
t
qiymatini 1 mm dan 
p

oralatib
 
h
larga tarqatiladi. 
Nuqtalar otmetkasini hisoblash.
Tuzatmalar berib tuzatilgan nisbiy 
balandliklar orqali avval bog‘lovchi nuqtalar otmetkasi hisoblanadi. Nuqta 
otmetkasi nisbiy balandlik orqali hisoblansa, 
nisbiy balandlik usuli 
deb, asbob 
gorizonti orqali hisoblansa, 
asbob gorizonti usuli 
deb ataladi (16.2-shakl). 
Nisbiy balandlik usuli.
Bu usulda keyingi bog‘lovchi nuqta otmetkasi 
oldingi bog‘lovchi nuqta otmetkasiga shu nuqtalar orasidagi nisbiy balandlikni 
qo‘shish orqali topiladi: 
N
p
=N
p-1
+h
p-1
(14.4) 
Bu 16.1-shaklda ham sonlar bilan ko‘rsatilgan. Masalan, 
N
x
=N
p12
+h
1
=
443,656+(—1668)=441,988 m; 
N
pko
=N
x
+h
2
=
441,988+(—1281)=440,707 m 
va hokazo. 

---

14.2-shakl. 
Nisbiy balandlik bo‘yicha otmetkani hisoblashda nisbiy balandlik va unga 
berilgan tuzatma ishorasi e’tiborga olinadi, masalan, PK1 otmetkasini hisoblashda 
nisbiy balandlik—1318,5 mm, tuzatma +0,5 mm, ya’ni ular turli ishorada 
bo‘lganidan nisbiy balandlikdan tuzatma ayriladi, keyin chiqqan son 
N
pko
ga 
algebraik qo‘shiladi, ya’ni
N
pk1
=N
pko
+h
3
=
440,707+(—1318)=439,389 m. 
Asbob gorizonti usuli.
Bog‘lovchi nuqtalarning otmetkalari hisoblangach, 
shu otmetkalarga asoslanib, stansiyadagi oraliq nuqtalar otmetkasi asbob gorizonti 
usuli bilan hisoblanadi. 
Ko‘rish nuri otmetkasi asbob gorizonti 
deyiladi. Asbob 
gorizonti oraliq nuqtalar olingan stansiyalardagina hisoblanadi. Oraliq sanoqlar bir 
tomonli reykalarda ikkinchi gorizontda, ikki tomonli reykalarda esa qora tomondan 
olingani uchun, shu asbob gorizontining otmetkasi hisoblanadi. Asbob gorizonti 
(
AG
)
 
otmetkasi 
N
i
 
ketingi bog‘lovchi nuqta otmetkasi (
N
ket
) ga shu nuqtadan 
olingan sanoqning qo‘shilganiga teng, ya’ni ikkinchi gorizont sanog‘i bo‘yicha: 
N
i
=N
ket
+a
2
,
(14.5) 
qora tomon sanog‘i bo‘yicha: 
N
i
=N
ket
+a
qor

(14.6) 
Bu 1772-shaklda yaqqol ko‘rsatilgan. 17.1-jadvalda IV stansiyaning asbob 
gorizonti quyidagicha: 
N
i
 =N
pk1
+a
2
=
439,389+1332=440,721 m. 
SHu son asbob gorizonti (10-grafa) grafasiga yoziladi. 
Oraliq nuqta otmetkasini hisoblash.
Hisoblab topilgan asbob gorizonti 
bo‘yicha shu stansiyadan qarab, oraliq sanoq 
s 
olingan nuqtalar otmetkasi 
N
or
quyidagi formula yordamida hisoblanadi: 
N
or
=N
i
 – s,
(14.7) 
bu erda 
s
—oraliq sanoq. YUqorida keltirilgan misoldagi IV stansiyada oraliq nuqta 
+62,00 ning sanog‘i 3261, otmetkasi esa 
N
+62
=N
i
—
3261=440,721—
3261=437,460 bo‘ladi. Bir stansiyadan bir necha nuqtaga qarab oraliq sanoq 
olinsa, bu nuqtalar otmetkasini hisoblashda oraliq sanoqlar bir asbob gorizontidan 
ayriladi. 
Ko‘ndalang nuqtalar otmetkasini hisoblash.
Ko‘ndalang nuqtalardan ham 
oraliq nuqta kabi sanoq 
s'
asbobning ikkinchi gorizontda yoki reyka qora 
tomonidan olinadi; shunga ko‘ra ko‘ndalang nuqta otmetkasi 
N
ko‘n
quyidagi 
formula bo‘yicha aniqlanadi: 

---

N
ko‘n
=N
i
 – s


(14.7) 
Jurnalda PK3+30 da olingan ko‘ndalang chiziqdagi bir necha (5 ta) nuqta 
otmetkasini hisoblash ko‘rsatilgan. Sanoqlar VI stansiyadan olinganligi uchun 
(15.13) ga binoan 
N
i
 =
439,831+1499=441,330 m bo‘ladi. SHunda 
N
+2,5
=
441,330-1015=440,315 m, 
N
+11
=
441,330—2765=4 438,565 m 
va hokazo bo‘ladi. 
Otmetkalarni tenglash.
YUqorida nivelirlash yo‘lini nisbiy balandliklar 
usuli bilan tenglashni kurdik. Ba’zan, ayrim sabablarga ko‘ra avval bosh reper 
otmetkasi bo‘yicha bog‘lovchi nuqtalar otmetkasi tuzatilmagan nisbiy balandliklar 
orqali topiladi. Bunda oxirgi reper yoki markaning hisoblangan otmetkasi 
N
x
 
uning 
berilgan otmetkasi 
N
ber
ga teng bo‘lmaydi. Bu vaqt nivelirlash xatosi 
f
h
quyidagidan aniqlanadi: 
f
h
=N
h
 - N
ber

(14.8) 
Agar 
f
h
 
yo‘l qo‘yarli bo‘lsa, hisoblab tspilgan otmetkalar quyidagidek tenglanadi 
(tuzatiladi). Avval 1 mm xato necha stansiyaga to‘g‘ri kelishi 
п
f
п
п


bo‘yicha 
aniqlanadi. Masalan, 1 mm xato uch nisbiy balandlikka to‘g‘ri kelsin. Bunda oxirgi 
reperning hisoblangan otmetkasi va undan ilgarigi ikki bog‘lovchi nuqta 
otmetkalari 
f
h
 
ga tuzatiladi. Bu uch otmetkadan ilgarigi uch bog‘lovchi nuqta 
otmetkasi 
(f
h
—
1) ga, bulardan ilgarigi uch bog‘lovchi nuqtalar otmetkasi 
(f
h
—
2) ga 
tuzatiladi va hokazo. Bulib berilgan tuzatmalar 
f
h
 
ishorasiga teskari ishora bilan 
beriladi. SHu tartibda tuzatmalar berilganda yo‘lning boshdagi ikki nuqtasining 
otmetkasi 1 mm ga tuzatiladi, reper otmetkasi tuzatilmaydi. Tuzatilgan otmetkalar 
jurnalning «tuzatilgan» degan grafasiga yoziladi. Tuzatilgan otmetkalar orqali 
asbob gorizonti hisoblanib, bu orqali yuqoridagidek oraliq nuqtalar otmetkalari 
hisoblab topiladi.