Geodeziya va marksheyderiya

Nivelirlar va ularning turlari.
Nivelir nisbiy balandlikni gorizontal ko‘rish 
nuri orqali aniqlashda ishlatiladigan geodezik asbobdir. GOST 10528-69 ga 
binoan, nivelir aniqligi jihatdan 
juda aniq, aniq 
va 
texnik 
nivelirlarga bo‘linadi. 
Tuzilishi jihatidan uch tipda chiqariladi: 
1) ko‘rish o‘qi silindrik adilak yordamida gorizontal holatga keltiriladigan 
nivelirlar (H1, H2, N3, NT kabi); 
2) o‘zicha o‘rnashuvchi nivelirlar (HC2, HC3, HC4, HTC kabi); 
3) qiya ko‘rish nurli nivelir (HL3). 
Nivelirlar turi qabul qilingan shifriga qarab aniqlanadi. SHifrdagi «N» 
nivelir—so‘zidan, «N» dan keyingi raqam shu asbob nivelirlashning qaysi klassiga 
mo‘ljallanganligini ko‘rsatadi. Masalan, III klassda ishlatiladigan nivelir shifri N3 
bo‘ladi. 
Nivelir tipi shifriga raqam bilan birga qo‘shib yoziladigan harfga qarab 
ajratiladi. O‘zicha o‘rnashuvchi nivelirlarga «S» harfi qo‘shib yoziladi; masalan, 
IV klassda ishlatiladigan o‘zicha o‘rnashadigan nivelir shifri NS4 bo‘ladi. 
Texnikaviy nivelirga «T» harfi qo‘shib yoziladi. Masalan, NTS—o‘zicha 
o‘rnashuvchi texnikaviy nivelir. 13.1-jadvalda GOST 10528-69 ga binoan 
chiqariladigan nivelirlar tipi, bir kilometr masofani nivelirlashdagi o‘rta kvadratik 

---

xatolar ko‘rsatilgan. 
13.1-j ad v a l 
Nivelirlashning aniqligi va tuzilishi jihatidan bo‘linishi 
Nivelir 
shifri 
Aniqlik 
jihatidan 
Ishlatilish 
joyi 
O‘rta kvadratik 
xatosi 
t
p
 
Tuzilishi 
H1 
eng aniq 
1 klass ni 
velirlashda 
±0,5 mm 1 km da 
(to‘g‘ri va teskari 
yurishda) 
adilakli 
N2 
« 
II « 
±1 mm « 
« 
NS2 
« 
« 
« « 
o‘zicha o‘rnashuvchi 
N3 
aniq 
III « 
±4 « 
adilakli 
NS3 
« 
« « 
« « 
o‘zicha o‘rnashuvchi 
NS4 
« 
IV « 
±8 bir yurishda 
« « 
NT 
texnikaviy 
texnikada 
±15 « 
adilakli 
NTS 
« 
« 
« « « 
o‘zicha o‘rnashuvchi 
NLS 
« 
« 
±30 » 
qiya nurli 
Adilakli nivelirlar GOST 10528-76 ga ko‘ra N—05, N—3 va N—10 
shifrlar bilan chiqariladi. 
Kompensatorli nivelir shifriga K harfi qo‘shiladi. Masalan, N—05K, N—
3K, N—10K kabi. N—3, N—10 va N—10K nivelirlari ham gorizontal burchak 
o‘lchash uchun limbli qilib ishlangan, ularning shifriga L harfi qo‘shiladi. Masalan, 
N—10KL (N—10 nivelirli kompensatorli, limbli). GOST 10528-76 ga binoan, 
nivelirdagi iplar to‘ri 16.5-shakldagicha ishlanib, N—3 va N—10 da gorizontal ip 
uchlari aylanadan radiusning kamida to‘rtdan bir qismicha qochib turadi. 
Rossiyada chiqadigan nivelirlar bilan bir qatorda, boshqa davlatlarda 
chiqariladigan 
Ni
—
025, Ni
—
050, Ni—007 
(Germaniyadagi «Karl—seyse» 
firmasi), 
Ni—A3, Ni—B3, Ni—V4, Ni
—
V6 
(Vengriyadagi MOM zavodi), Aga 
firmasi chiqargan kompensatorli lazeraviy «Geoplan 300» kabi nivelirlar ham 
ishlatiladi. 
Keyingi vaqtda nivelirlash ishlarida LN—56 shifr-li (lazeriy nivelir) va 
LV—5 shifrli (lazeriy vizir) asboblar ham ishlatilmoqda. 
13.5-shakl. 
Nivelir asosan taglik, silindrik adilak va ko‘rish trubasidan iborat bo‘lib, 
ilgari bu bo‘laklarning bir-biriga bo‘lgan munosabatiga qarab: quyma, adilak va 
trubasi taglikdan olinadigan, trubasi olinib, adilagi taglikda turadigan nivelirlarga 
bo‘lingan. Hozirgi nivelirlar quyma qilib chiqariladi. Bularda adilak, truba va 
taglik bir-biridan ajralmas qilib ishlangan bo‘ladi. Nivelirlar yordamida sanoq 
maxsus ishlangan nivelir reykalaridan olinadi.