Geodeziya va marksheyderiya

Astronomik koordinatalar sistemasi.
Bu sistema astronomiya, geografiya, 
geofizika kabi fanlarda ko‘p qo‘llaniladigan koordinatalar sistemasi bo‘lib, unda 
shovun chiziq yo‘nalishi va sfera yuzasi-sathiy yuza asos qilib olinadi. Nuqta o‘rni 
bosh meridian va ekvatorga nisbatan aniqlanadi. London yaqinidagi Grinvichdan 
o‘tgan meridian dunyo bo‘yicha bosh meridian deb qabul qilingan. SHunga ko‘ra 
x
o‘qi sifatida bosh meridian yo‘nalishi, 
y
o‘qi sifatida esa ekvator yo‘nalishi qabul 
qilingan. Bu o‘qlar kesishgan nuqta (Gviney ko‘rfazida) koordinatalar boshi 
bo‘ladi. Berilgan nuqtadagi shovun chiziq yo‘nalishi bilan ekvator tekisligi 
orasidagi vertikal burchak nuqtaning 
astronomik
yoki 
geografik kengligi
deyiladi 
va 

harfi bilan belgilanadi. Kenglik ekvatordan shimolda bo‘lsa, 
shimoliy
, 
janubda bo‘lsa, 
janubiy
deyilib, qiymati ekvatordan qutblarga tomon
0

dan 
90

gacha bo‘ladi (2.2-shakl). 
Berilgan nuqtadan shovun chiziq bo‘yicha o‘tib, yerning aylanish o‘qiga 
parallel bo‘lgan tekislik 
astronomik meridian 
deyiladi. Nuqta astronomik meridiani 
bilan bosh meridian tekisligi orasidagi ikki yoqli burchak 
astronomik uzoqlik 
deyiladi va 

harfi bilan belgilanadi. Uzoqlik bosh meridiandan ikki tomonga, 
ya’ni sharqqa va g‘arbga 
0
dan 
180

gacha o‘sib boradi, bular 
sharqiy
yoki 
g‘arbiy
uzoqlik deyiladi. Kenglik 

va uzoqlik 

nuqtaning 
geografik koordinatalari
deyiladi. Bu koordinatalarning qiymatlari astronomik kuzatish orqali aniqlanadi. 
Geodezik koordinatalar sistemasi.
Bu sistemada nuqtaning planiy o‘rni 
Referens ellipsoid yuzasi va unga normal tushgan chiziq asosida aniqlanadi. 
Koordinata o‘qlari sifatida geodezik meridian va parallel qabul qilinadi. Berilgan 
nuqtadan yer ellipsoidi yuzasiga normal va yer ellipsoidi kichik o‘qiga (
RR
1
ga) 
parallel bo‘lib o‘tadigan tekislikning ellipsoid yuzasi bilan kesishgan chizig‘i 
geodezik meridian
deyiladi. Berilgan nuqtadan ellipsoidning kichik o‘qiga 
perpendikulyar bo‘lib o‘tgan tekislikning ellipsoid bilan kesishuv chizig‘i 
geodezik 
parallel
deyiladi. Ellipsoid markazidan o‘tgan parallel tekisligining ellipsoid bilan 
kesishuv chizig‘i 
ekvator
deb ataladi. Ellipsoid yuzasidagi nuqtaning o‘rni shu 
nuqtadan o‘tgan geodezik meridian va parallelning kesishuv orqali aniqlanadi. 
Meridian o‘rni uzoqlik bilan , parallel o‘rni esa kenglik bilan belgilanadi. 
Berilgan nuqtaning geodezik meridiani bilan bosh geodezik meridian 
orasidagi ikki yoqli burchak 
geodezik uzoqlik
deyiladi va 
L
harfi bilan belgilanadi. 
Berilgan nuqtadan yer ellipsoidi yuzasiga tushgan normal bilan ekvator tekisligi 
orasidagi burchak 
geodezik kenglik
deb ataladi va 
B
harfi bilan belgilanadi. 
Yuqoridagilardan ma’lum bo‘lishicha, nuqtaning astronomik va geodezik 
koordinatalari orasidagi farq shundan iboratki, astronomik koordinatalarda shovun 
chiziq yo‘nalishi, geodezik koordinatalarda esa ellipsoid yuzasiga tushgan normal 

---

chiziq yo‘nalishi asos qilib olinadi. Bu normal va shovun chiziqlarning har xil 
bo‘lishi shovun chiziqning og‘ishiga bog‘liq bo‘ladi, bu har xillik esa Er 
qobig‘idagi massaning turlicha bo‘lishidan kelib chiqadi. Bu og‘ish orqali 
nuqtaning geodezik va astronomik koordinatalari orasidagi farq 3-4

bo‘lib ba’zi 
joylarda bundan oshadi. Bir sekund meridian yoyining uzunligi 31 m ekanligi 
e’tiborga olinsa, bir nuqtaning ikki sistemadagi koordinatalariorasidagi farq 100 m 
bo‘ladi. 
Nuqtaning astronomik va geodezik koordinatalari orasidagi farq oz 
bo‘lgani sababli, bu ikkala koordinatalar sistemasini bir nom bilan 
geografik 
koordinatalar sistemasi
deb ataladi.