Geodeziya va marksheyderiya

Sathiy yuza
.
Ma’lumki, yer yuzasida baland tog‘lar (balandligi 8848 m 
bo‘lgan Everest tepaligidagi Jomolungma cho‘qqisi) va turli chuqurlikdagi 
okeanlar (Tinch okeanda chuqurligi 11022 m bo‘lgan Marian novi) bor. Quruqlik 
butun er yuzasining 29 protsentini, dengiz va okean suvlari esa 71 protsentni 
tashkil etadi. Quruqliklarning dengiz yuzasidan bo‘lgan o‘rtacha balandligi 875 m. 
U holda yerning shakli qanday degan masala tug‘iladi. Quruqlik suv egallagan 
joyga nisbatan kichik va quruqlikning suv yuzasidan balandligi Erning kattaligiga 
nisbatan sezilarli emas (1.4-shakl), shuni e’tiborga olib, yer shaklini belgilashda 
dengiz va okean suvlarining tinch turgandagi yuzasi asos qilib olinadi. Bu yuza yer 
sirtidagi har bir nuqtada shovun chiziqqa, ya’ni yerning tortish kuchi va markazdan 
qochirma kuchning teng ta’sir etuvchisi bo‘lgan og‘irlik kuchi yo‘nalishiga 
perpendikulyar (normal) bo‘ladi; bo‘nday yuza 
sathiy yuza
deyiladi. Sathiy yuza 
hamma nuqtada gorizontal bo‘ladi. Har bir nuqtaning o‘z sathiy yuzasi bo‘ladi; 
okean suvlarining o‘rtacha yuzasi asosiy sathiy yuza deb qabul qilinadi. 

---

1.3-shakl 1.4-shakl. 
Yer yuzasi va sathiy yuza: 1—sathiy yuza; 2—yerning fizik yuzasi (geoid). 
 
Geoid.
Asosiy sathiy yuza fikran quruqliklar tagi bo‘yicha davom ettirilsa, 
sathiy yuza bilan chegaralangan dumaloq shakl hosil bo‘ladiki, buni yer shakli deb 
qabul qilinadi; bu shaklni 1873 yili nemis fizigi Listing (1808-1882) 
geoid
(yer 
shakli) deb atadi. Sathiy yuza shovun chiziq (og‘irlik kuchi) yo‘nalishi orqali 
belgilanadi, og‘irlik kuchi yo‘nalishi esa yer qobig‘idagi massalarning turli 
zichlikda joylanishiga qarab turlicha bo‘ladi. SHunga ko‘ra, sathiy yuza bilan 
chegaralangan ellipsoidsimon geoid juda murakkab shaklda bo‘lib, geometrik 
shakllarning hech biriga o‘xshamaydi. Yer qobig‘idagi massa zichligini aniq 
bilmay turib, geoidning materikdagi yuzasi ko‘rinishini aniqlab ham bo‘lmaydi. 
Yer qa’rida uzluksiz davom etuvchi geologik o‘zgarishlar tufayli Yer 
uzluksiz kerishib turadi, bu hol geofizikaviy o‘zgarishlar sababchisi bo‘lganidan, 
yer shaklini o‘rganishda unga statikaviy holatda deb qaramay, balki dinamikaviy 
jarayon ta’siridagi harakat shakli deb qarash to‘g‘riroq bo‘ladi. SHunga ko‘ra, 
o‘zgaruvchan harakatdagi bu geoidning shakl va o‘lchamlarini matematika 
formulalari bilan ifodalab bo‘lmaydi. Bu geoid o‘rniga yuzasi matematikada 
aniqlanadigan, o‘zi geoidga eng yaqin keladigan (o‘xshashroq bo‘lgan) boshqa 
matematik shakl qabul qilinadi. Ko‘p tadqiqot ishlarining natijasi bo‘yichageoidga 
eng yaqin keladigan shakl aylanish ellipsoidi deb topildi; geoid yuzasiga ellipsoid 
yuzasi ko‘proq to‘g‘ri kelishi aniqlandi. 1.5-shaklda
1.5-shakl. Geoid va ellipsoid ko‘rinishi. 
rq— shovun chizig‘i, tp—ellipsoidga normal (perpendikulyar) chiziq; i—shovun chizig‘i og‘ishi. 

---

Yerning taxminiy fizikaviy yuzasi 
CABD
, geoid 
KL 
hamda ellipsoid 
MN
keltirilgan. Geoid yuzasi 
KL
bir tekis ketmay, yerning ichki zichligiga qarab, 
to‘lqinsimon ko‘rinishda ketgan. 
A
va 
B
nuqtalardan ellipsoidga normal tushgan 
mn bilan shu 
A
va 
B
nuqtalardagi shovun chiziqlar
 pq
orasidagi 
u
burchak shovun 
chiziqning og‘ishi deyiladi. Bu og‘ish burchagining qiymati ellipsoid yuzasida 
o‘rtacha 3-4

, ba’zi joylarda 50

gacha boradi. Ikki nuqtadagi shovun chiziqlar 
og‘ishining farqi 100 gacha ham boradi.