Ikkinchi
bosqichda
guruhlangan
qo‘lyozmalarning
xati
o‘zaro
solishtirildi. Masalan: “Barcha qo‘lyozmalar nastaliq xatida bitilgan
bo‘lib, XVIII asrga oid nusxalarida dag‘allik (ba’zan nasxga moyillik),
XIX asr oid nusxalarda nafislik, XX asrga oid nusxalarda husnixat va
badxatlik qorishiq kelgani kuzatildi”.
Uchinchi bosqichda sanalar bo‘yicha ajratilgan har bir qo‘lyozma
matnining to‘liqligiga ko‘ra o‘zaro qiyoslanadi. Natijalarni shunday
umumlashtirish mumkin:
– matnning boshi va oxiri bo‘lgani holda, ayrim baytlar tushib
qolgan;
– boshlanishi yo‘q qo‘lyozmalar;
– oxiri yo‘q qo‘lyozmalar;
– boshlanishi ham, oxiri ham yo‘q qo‘lyozmalar.
To‘rtinchi bosqichda o‘zaro qiyos natijasida saralangan nusxalarning
“matn butunligi” aniqlandi. Qadimiylik, to‘liqlik, husnixat, saqlanish
sifatining yaxshiligi kabi qiyos uchun muhim
jihatlarning imkon qadar
bitta qo‘lyozma matnida jamlanishi – “tom butunlik”ni, bittadan ortiq
qo‘lyozma matnlari asosida jamlanishi – “matnlar aro butunlik”ni
anglatadi. Keyin shu asosda ilmiy-tanqidiy matn uchun asos nusxalar
tanlanadi. Asos nusxalar ishonchli matnni tiklash silsilasining avvalgi
halqasini tashkil qiladi.
O‘zaro muqoyasa jarayonidaqo‘lyozma nusxalarining bir umumiy
manbadan ko‘chirilgan yo ko‘chirilmagani aniqlanadi. Ishonchli matnni
tiklash silsilasining ikkinchi halqasi “faol nusxalar”, uchinchi halqasi esa
“yordamchi nusxalar” deb ataladi.
Badiiy asar muallifning yaratuvchanlik va ijodkorlik mahoratini to‘la
namoyon etar ekan, bu imkoniyat og‘zaki va yozma muloqot faoliyati
mahsuli bo‘lgan matnda o‘z aksini topadi.
Hozirgi zamon filologiyasida matnni ta
hlil etishda ko‘pchilik tomonidan
qabul qilingan yagona qoida yo‘q. Matn interpretatsiyasi matn ustida
ishlayotgan olimning fanning qaysi yo‘nalishida ish olib borishiga bog‘liq.
Masalan, D. S. Lixachev matnni ijodkor fikrining nutqiy ifodasi,
qo‘lyozmada
ongsiz ravishda sodir etilgan xatolar
matn tushunchasiga kirmaydi,
matndan tashqari holatlar muallif ixtiyorisiz vujudga kelgan bo‘ladi, deb
ta’kidlaydi
.
54
Matn tahliliga tilshunoslik nuqtai nazaridan yondashgan olimlar uning
mohiyatini lisoniy, kommunikativ, strukturaviy, mazmuniy xususiyatlar
zanjiri belgilashini e’tirof etadi. Tilshunos olim M. Irisqulov fikricha,
matnning asosiy xususiyatlaridan biri uning uzil-kesil tugal fikr anglatishidir.
Matn yaratilgandan keyin tinglovchida kim? qachon? qaerda? qanday?
–
kabi qo‘shimcha savollarga o‘rin qolmaydi. Har qanday matn fikrlar majmui
bo‘lib, o‘zaro uzviy bog‘langan mulohazalarni o‘z ichiga oladi. Matnning
chegarasini uning yaratuvchisi (ya’ni yozuvchi, bayon qiluvchi) belgilaydi.
Matnga bo‘lgan turli xil
an’anaviy va zamonaviy yondashuvlar
tadqiqotchida faqat cheksiz keng tasavvur emas,
balki badiiy asar
xususiyatlarini baholashda qiyinchiliklar ham tug‘diradi.
Adabiyotshunos
Suvon Meli fransuz tanqidchisi va ijodkori Rolan Bartning matnni asarga
bog‘liq,
asarga yuzma-yuz, hatto qarama-
qarshi qo‘yib o‘rganish asosida
bu ikki hodisaning ham bog‘liq, ham farqli tomonlarini chuqur va asosli
tarzda ochishga erishganligini ta’kidlaydi. Suvon Melining yozishicha, Rolan
Bart
“Asardan–matnga” deb nomlangan maqolas
ida matn
–
asarning
parchalanib ketishi emas, aksincha, asar matn ortidan sudralib yuruvchi
tasavvur shleyfi, yoki boshqachasiga
matn faqat ish jarayonida, ishlab
chiqarishda bilinishi, matn harakatsiz qotishi mumkin emas, u o‘z tabiatiga
ko‘ra, nimanidir
oralab, masalan, asar oralab, qator oralab harakatlanishi
zarurligini, asar nari borsa, kam ramziy, uning ramziyligi tezda yo‘qqa
chiqadi, ya’ni u harakatsizlikda qotib turadi. Matn bo‘lsa, to‘liq ramziy:
o‘zining butun ramziy ko‘lamida tushunilgan, idrok
etilgan va hazm qilingan
asar, ayni shu matn ekanligini, boshqacha aytganda, asar matnlashuv
jarayonini
boshidan kechirganda, shunga erishilgan taqdirdagina badiiy
asar bo‘la olishini qayd etadi.
55
Albatta, matnni tushunish, o‘rganishdagi bunday mulohazala
rga
munosabat bildirish maxsus ilmiy tahlilni talab etadi. Lekin, lozim bo‘lsa,
Rolan Bartning matn haqidagi fikrlariga qo‘shimcha qilardikki, birinchi
holatda matn tushunilgan, idrok etilgan va hazm qilingan taqdirda ham u
yaxlit bo‘lmasa, asar bo‘la olmaydi. “Matnshunoslik nuqtai nazaridan
mazmunan va shaklan yagona tugal yaxlitlikka ega bo‘lgan matngina asar
bo‘la oladi”
56
. Ikkinchi holatda, matnning yaratilishi maqsadiga ko‘ra farq
qiladigan guruhlari: og‘zaki, yozma(qo‘lyozma),
bosma va ommaviy
kommunik
atsiya turlari uchun birdek ta’rif bo‘la olmasligini e’tiborda tutish
zarur.
Demak, matn kishi nutqiy faoliyatining mahsuli bo‘lib, shakllangan ijodiy
yondashuv natijasidir. Har qanday holatda matn moddiy olamning ob’ekti, uni
tasvirlash va yaratish mumkin bo‘ladi.
Matnshunos matnning to‘liq tuzuvchisi, ham tuzatuvchisi, idrok etuvchisi
hisoblanadi, ammo muallif fikri, g‘oyasining o‘zgartiruvchisi bo‘lolmaydi.
Qo‘lyozma matnini tuzish faqat belgi yoki harflar izchilligi emas, balki kuchli
yaxlit maqsadning natijasi hamdir. Matnshunos qo‘lyozma matnini tuzishda,
asosan, quyidagi tadqiqot usullarini amalga oshiradi:
–
asar matni tarixini o‘rganish;
–
asar matnini tuzish;
–
asos-
matn yaratish uchun ma’lum bir tamoyilga tayanish;
–
asar matnini nashrga tayyorlash.
55
Қаранг: Мелиев Сувон. “Янги танқид”(Ғарб адабиётшунослигидаги бир оқим ҳақида) //Шарқ
юлдузи, 2010, № 7. –
Б.167–
168.
56
Д. С. Лихачев. Текстология. Краткий очерк. –М.–
Л.: Наука, 1967. –
Б.10.
