Матншунослик фани адабий манбашунослик ва матншуносликнинг назарий муаммолари, хусусан, қадим қўлёзма меросимиз манбалари устида илмий фаолият олиб бориш малакасини шакллантириш, араб имлосига асосланган эски ўзбек ёзувини эркин ўқий олиш

targ‘ib
(jannatga rag‘batlantirish) va 
tarhib
(do‘zaxdan 
qo‘rqitish, 
ogohlantirish) 
masalalariga, 
oyatlardan 
botiniy 
sirlar, ramziy ishoralar chiqarishga diqqat qilingan. Bu navga Ibn Arabiy 
va Abu Abdurahmon Sullamiy tafsirlarini kiritish mumkin. 
Vaqt o‘tishi bilan ilohiy Kalomni tushunish yo‘lida orttirilgan boy 
tajriba inson aqliy mehnati mahsuli bo‘lgan manbalarga nisbatan ham 
qo‘llana bordi. Ijtimoiy-gumanitar, tabiiy, aniq fanlarga oid ayrim 
asarlarga sharhlar yozila boshladi. Sharh ilmi shu darajada rivojlandiki, 
bitta kitob matniga o‘nlab jildli sharhlar bitildi, sharhlarga sharhlar yozildi. 
Masalan, mo‘tabarlikda Qur’ondan keyin turuvchi manba – 
وا عاااج س 
ع اااااي س
)
“Sahih 
hadislar 
to‘plami”
(
asariga 
عاااااي سوالااااا ع 
(“Qur’on 
tayanchi”)va 
عاااار سو تاااااف 
(“YAratuvchi kashfi”), 
عاااااسر سو ع اااا وص اااااش 
(“Buxoriyning “Sahih”i sharhi”) nomli mashhur sharhlar dunyoga keldi. 
ااس سو ع اا
(“Muslim sahihi”), 
عااساون اا
(“Nasoiy sunanlari”), 
وناابسون اا

---

اااجع 
(“Ibn Moja sunanlari”) kabi hadislar to‘plamlariga ham ishonchli 
sharhlar bitildi. 
Alouddin Samarqandiyning uch juzli 
و عااا"يف سو اااف ت 
(“Faqihlarga tuhfa”) 
asariga Alouddin Abu Bakr ibn Mas’ud ibn Ahmad al-Kosoniyning o‘n 
juzdan iborat 
ا س اااش سوباااعت تو ااافوا ع اااي سوا سلاااب 
(“SHariat qonunini tartiblashda 
go‘zal san’atlar”) sharhi, Hafizuddin Nasafiyning 
و اااا وص ااااشوحاااا س س ر سو 
ح ع لااااا س
(“Inja 
xazinalar” 
sharhining 
tiniq 
dengizi”) 
asari, 
Imom 
Burhoniddin 
Marg‘inoniyning 
ااااايسل" س 
(“To‘g‘ri 
yo‘lga 
yo‘llanma”) 
kitobiga 
Mahmud 
ibn 
Ubaydullohning 
ااااايسل" سو عاااااس و ااااافو ااااايس سو ااااايع
(“Hidoya” masalalaridagi qarashlar muhofazasi”) sharhi va ayni sharhga 
sharh Ubaydulloh ibn Mas’udning 
ااايس سو ااايع
(“Qarashlar muhofazasi”) 
asari ham hanafiy mazhabi bo‘yicha yozilgan mashhur sharhlar jumlasiga 
kiradi. 
اااايس سو اااايع
sharhi diyorimizda 
اااايع ا سو اااايتس
(“Qarashlar 
muhofazasi”ning qisqa bayoni”) nomi bilan tanilgan bo‘lib, madrasalarda 
asosiy fiqhiy darsliklardan biri sifatida o‘qitilgan. 
Najmuddin Umar ibn Ali Qazviniyning 
عاااس ش س 
(“SHamsiya”) asariga 
Qutbiddin 
Roziy 
Tahtoniyning 
عاااااس ش سوص اااااشو ااااافو اااااعيت سولاااااعساي سو اااااي ت 
(“SHamsiya” sharhidagi mantiqiy qoidalar tahriri”) sharhi, Sa’duddin 
Taftazoniyning 
يل اااااس
(“Sa’diya”) 
sharhi, 
حااااا سو س ااااا
(“Mantiq 
o‘lchovi”) asariga Abdulloh ibn Haddod Usmoniyning 
س اااا سوايلااااب 
(“Go‘zal mezon”) kitoblari VIII-XIV asrlarda mantiq ilmi bo‘yicha 
qilingan sharhlarga misol bo‘ladi. 
Tilshunoslik sohasida Ibn Hojibning 
ااااعفعك س 
(“Kifoya qilguvchi”) 
asariga 
Abdurahmon 
Jomiyning 
ع ععااااااا سولااااااا ساف 
(“Ziyovuddinning 
foydalari”
51
), 
Roziyuddin 
Astrobodiyning 
اااااااعفعك سو اااااا عو اااااا س سوص ااااااش 
(“Kofiya” kitobiga Roziy sharhi”) sharhlari, Ibn Hishomning 
و اااشوص اااش 
ب" اا س
(“Sochilgan zar” kitobiga sharh”) , Hasan Hifziyning 
ااع جلاسوص ااش 
(“Ujrumiyya sharhi”) Bahouddin Abdulloh ibn Uqayliyning 
اااعيعونااابسوص ااش 
51
Араб тили грамматикасига бағишланган 
бу шарҳни Абдураҳмон Жомий 
ўғли 
Зиёвуддинга қўлланма сифатида ёзган. Марказий Осиёда бу шарҳ “Шарҳи Мулло 
Жомий” номи билан машҳур.

---

(“Ibn Uqayl sharhi”) asarlari, fasohat va balog‘at ilmi bo‘yicha 
Sakokiyning 
قاااا سوصعاااتف
(“Ilmlar kaliti”) asariga 
ول"سااااشو ااا عوشعاااي ت سولااا"ع
شعااااااااس ت س
(“Talxis” 
dalillariga 
iqtibos 
o‘rinlari”), 
Jaloliddin 
Qazviniyning
اااا ر سوقااااا عو اااافوصعاااا يلاس 
(“Balog‘at ilmlariga izoh”), 
وشعااااس ت 
صعاااااتف س
(“Ilmlar 
kaliti” 
asarining 
qisqa 
sharhi”), 
اعااااا سو ااااايتس
(“Ma’nolarning muxtasar bayoni”) nomli sharhlar ham mustaqil asar 
sifatidagi manbalardan hisoblanadi.
Shuningdek, Jaloliddin Rumiyning mashhur “Masnaviyi ma’naviy” 
kitobi Sulton Valad, Ahmad Aflokiy, Faridun Sipahsolor, Sham’iy, 
Sarvariy, Shibliy No‘moniylar tomonidan sharhlangan. Hofiz Sheroziy 
devoniga ham bir necha sharhlar yozilgan. Bular ichida eng e’tiborli sharh 
XVI asrda yashab o‘tgan turk olimi Sudiy Basnaviy qalamiga mansubdir. 
Adabiyotshunos olim N.Komilovning xabar berishicha, Sudiy Hofiz 
devonidan tashqari, Shayx Sa’diyning “Guliston” va “Bo‘ston” asarlarini 
hamda 
Jaloliddin 
Rumiyning 
“Masnaviyi 
ma’naviy”sini 
turk 
tilida 
sharhlagan. Sudiy sharhlari butun Sharq mamlakatlariga tarqalgan. O‘zbek 
ziyolilari ham lug‘atlar tuzish, tarjima jarayonida Sudiy sharhlaridan 
foydalanganlar. Chunonchi, Sa’diy asarini “Shavqi Guliston”
52
nomi bilan 
o‘zbek tiliga o‘girgan Murodxo‘ja ibn Solihxo‘ja hoshiya sharhida 
Sudiyga suyanadi va unga havolalar qiladi.
53
Sharqda 
sharh 
ilmi 
mana 
shunday 
tadrijiylikda 
tarmoqlanib 
shakllangan. Har tarmoq o‘zi o‘rganayotgan matnga spetsifik yondashgan 
bo‘lsa-da, barcha turdagi sharhlar uchun umumiy, tarmoqlararo barqaror 
qonuniyatlar mavjud edi. Ularni shunday tasnif qilish mumkin: 
4)