Ona tili darslik

13-§. Nutqning asosiy fonetik birliklari 
 
Inson nutqi uzluksiz va to‘xtovsiz davom etadigan tovushlar oqimidan iborat 
emas.  U  turlicha  hajmdagi  intonatsion  birliklarni  o‘z  ichiga  oladi.  Fraza,  takt, 
fonetik so‘z, bo‘g‘in, tovush ana shunday fonetik birliklardir. 
1.  Fraza  nutq  oqimida  kattaroq  pauza  bilan  ajratib  aytiladigan  nutq 
birligidir. U ohang va fikriy tugallikka ega bo‘lganligi uchun ko‘pincha gapga teng 

---

 
 
30 
keladi.  Masalan:    Dunyoda  boladan  aziz  narsa  yo‘q  //  Bo‘lmaydi  //  Bolalar  – 
kelajagimiz  //  (O‘.  Hakimali).  Bu  nutqiy  parchada  uchta  fraza  bor.  Frazalar  hajm 
jihatidan  har  xil  bo‘lib,  ular  bir,  ikki,  uch  va  undan  ortiq  so‘zdan  tashkil  topishi 
mumkin.  Masalan,  yuqorida keltirilgan  misoldagi  birinchi  fraza  beshta,  ikkinchisi 
bitta,  uchinchisi  ikkita  so‘zdan  tashkil  topgan.  Yana  qiyoslang:  Ularning  uyi 
qishloqning  eng  chekkasida,  hovlilari  baland  tog‘ning  shundoqqina  etagida.  // 
Bahavo. // Bog‘larining ortidan shovullab soy o‘tadi. (To‘lqin). 
2. Takt frazaning bir qismi bo‘lib, qisqa pauza bilan ajratib aytiladi. Buning 
tarkibidagi so‘z yoki so‘zlar bir bosh urg‘u (bir havo oqimi) bilan talaffuz qilinadi. 
Masalan: Dunyoda / xushfe’l, / olijanob, / hamisha ezgu niyat bilan ish qiladigan 
odamlar  /  juda  ko‘p  (O.Husanov).  Bu  fraza  tarkibida  6  ta  takt  bo‘lib,  birinchi, 
ikkinchi,  uchinchi,  beshinchi  taktlar  bir  so‘zdan,  to‘rtinchi  takt  olti,  oltinchi  takt 
esa ikki so‘zdan tashkil topgan. 
Fraza  ba’zan  bir  taktga  teng  bo‘ladi.  Masalan,  Kech  kuz  edi.  //  Qo‘qqisdan 
qorasovuq  boshlanib,  /  cho‘ponlarni  tashvishga  solib  qo‘ydi  (M.Qoriyev).  Bunda 
birinchi fraza – Kech kuz edi  bir taktga tengdir.