Ona tili darslik

2. Dissimilyatsiyada ikkita aynan yoki qisman o‘xshash tovushdan biri yoki 
har  ikkalasi  talaffuzda  o‘zgarib,  noo‘xshash  tovushga  aylanib  qoladi.  Masalan, 
zarur – zaril   (zarar so‘zi tarkibidagi ikkita bir xil r undoshining biri  talaffuzda l 
ga  aylangan).  Yana  qiyoslang:      koridor>kalidor,  devor>devol,  nodon>lodon, 
biror>biron  (yozilishi: zarur, koridor, devor, biror  yoki  biror,  nodon). 
3.  Metateza  so‘z  tarkibidagi  ayrim  tovushlarning  talaffuzda  o‘rin 
almashuvidir. Masalan: daryo   – dayro (bunda  r va y undoshlarining o‘zaro o‘rin 
almashuvi yuz bergan); ahvol – avhol (hv-vh), aylanay – aynalay (ln-nl), tuproq-
turpoq  (pr-rp);  yog‘mir-yomg‘ir  (g‘m-  mg‘  );  yozilishi:  daryo,  ahvol,  aylanay, 
tuproq, yomg‘ir. 
 
2-§.   Pozitsion o‘zgarishlar 
 
Tovushning  so‘z  tarkibidagi  o‘rni  (joylashish  tarkibi)  uning  pozitsiyasini 
tashkil  qiladi.  Tovush  so‘zning  turli  o‘rinlarida  kela  oladi.  Masalan,  d  undoshi 
dono,  dehqon,  doston  so‘zlarining  boshida;  abadiy,  aerodrom,  badiiy,  bayroqdor 
so‘zlarining  o‘rtasida;  taqlid,  obod  so‘zlarining  esa  oxirida  kelgan.  Shu  so‘zlarni 
talaffuz qilganimizda, ularning ayrimlari (masalan, dono, dehqon, doston, abadiy, 
aerodrom,  badiiy,  bayroqdor...)  tarkibidagi  d  undoshi  hech  qanday  o‘zgarishga 
uchramaydi,  ammo  taqlid,  obod  so‘zlari  tarkibidagi  bu  undosh  jarangsiz  t  tarzida 
(taqlit, obot) aytiladi. Demak,  mazkur undoshning talaffuzda o‘zgarishi – jarangli 

---

 
 
35 
tovushning  jarangsizlanishi  uning  ma’lum  bir  pozitsiyada  –  so‘z  oxirida  kelishi 
bilan  bog‘liq.  Kosmonavt,  kosmodrom,  limonad,  mikrofon,  orkestr  so‘zlarining 
urg‘usiz  bo‘g‘inida  kelgan  o  unlisi  a  tarzida  (kasmanavt,  kasmadrom,  limanad, 
arkestr, mikrafon kabi) talaffuz qilinsa, kartoshka, direktor, lektor, diktor, agressor 
so‘zlarining urg‘usiz bo‘g‘inida kelgan o unlisi qisqa i  tarzida (kartishka, direktir, 
lektir,  diktir,  agressir  kabi)  talaffuz  qilinadi.  Bu  tipdagi  ruscha-internatsional 
so‘zlar  tarkibidagi  o  tovushining  goh  a,  goh  i  kabi  aytilishi  ularning  urg‘usiz 
bo‘g‘inda kelishi bilan bog‘liqdir. 
Tovushning  so‘zdagi  o‘rni,  urg‘uli  yoki  urg‘usiz  bo‘g‘inda  kelishi  bilan 
bog‘liq  holda  yuz  beradigan  o‘zgarishlar  pozitsion  o‘zgarishlar  deyiladi. 
Pozitsion o‘zgarishlarning  quyidagi turlari bor: 
1) proteza  so‘z boshida bitta unlining orttirilishidir. Odatda, aksariyat sonor