G‘ tovushi chuqur til orqa, sirg‘aluvchi, jarangli undosh tovush bo‘lib, so‘z
boshida (g‘azab, g‘ildirak, g‘o‘za), o‘rtasida (dag‘al, og‘ir, o‘g‘ri) va oxirida (tog‘,
bug‘, tig‘ ) keladi.
X tovushi chuqur til orqa, sirg‘aluvchi, jarangsiz undosh tovush bo‘lib, so‘z
boshida (xabar, xurjun, xol), o‘rtasida (paxta, axir) va oxirida (six, mix) qo‘llanadi.
H tovushi bo‘g‘izda hosil qilinadigan, sirg‘aluvchi, jarangsiz tovush
bo‘lib, so‘z boshida (halol, hikoya, hukumat), o‘rtasida (sayohat, ohu) va oxirida
(sayyoh, eh) qo‘llanadi. Bu tovush asosan arab, fors tillaridan o‘zlashgan
so‘zlarda uchraydi.
12-§. Qo‘sh tovushlar va ularning qo‘llanilishi
Ma’lumki, unli tovushlar so‘zlarni shakllantirishda yakka holda, qo‘sh holatda
va ketma-ket holda qo‘llanadi. Unlilarning yakka holatda kelishi o‘zbek tili tabiatiga
xos bo‘lib, turli tipdagi ikki unli ketma-ket bir o‘rinda kelishi yoki bir xil unlining
bir o‘rinda qo‘sh holda qo‘llanishi (poema, doim, sanoat, taajjub, matbaa) turkiy
tillar taraqqiyotining keyingi davrlarida boshqa tillarning ta’siri, xalqlarning o‘zaro
aloqasi tufayli paydo bo‘ladi. Hozirgi o‘zbek adabiy tilida ao, oa, oi, ia, io kabi turli
unlilarning ketma-ket bir o‘rinda kelish hollari mavjud: jamoat, faol, doira, ...
Bir xil unlilarning aa, uu, ii, oo kabi qo‘sh kelish hollari uchraydi: taalluqli,
shuur, badiiy, inshoot. Deyarli barcha undoshlar qo‘sh holatda (g, x, h, g‘
undoshlari bundan mustasno) qo‘llanadi: qubba, avval, sodda, mijja, lazzat,
tayyor, ikki, alla, omma, anneksiya, oppoq, burro, issiq, o‘ttiz, iffat, achchiq,
ishshaymoq, to‘qqiz Bu undoshlar talaffuzda ham qo‘sh tarzda aytiladi. Bu hodisa
aloqalarning kengayishi tufayli yangi so‘zlar hisobiga boyimoqda: musson, Anna,
Emma, milliard, affiks. Qo‘sh unlilar so‘zning o‘rtasida (manfaat), so‘z oxirida
(mutolaa), qo‘sh undoshlar esa so‘z boshida (ssenariy), o‘rtasida (qattiq) va
oxirida (kongress) qo‘llanadi.
Turkiy tilga turli tipdagi undoshlarning so‘z oxirida ketma-ket (qator) kelishi
qo‘sh undoshlarga nisbatan ancha ilgari o‘zlashdi: daraxt, g‘isht, payvand,
Samarqand, baxt, xursand kabi.
O‘zbek tilida oldin so‘z boshida undoshlarning ketma-ket kelish hollari yo‘q
edi, rus tili va boshqa tillarning ta’sirida adabiy tilimizda bu holat ham paydo
bo‘ldi: brom, drezina, ftor, grek, krem, stol, traktor, xrom, shkaf kabi.
Do'stlaringiz bilan baham: |