Toshkent moliya instituti "statistika" kafedrasi

 
ch
R
-
chiqib 
ketgan resurslar; 
o
R
- davr oxiridagi qoldiq. 
Bu balansli tenglama savdo korxonalarida juda keng qo’llaniladi . 
Ko’rsatkichlarning komponentli aloqasi ko’paytuvchi shaklida ko’rsatkichga 
kirgan alohida komponentlarning o’zgarishi natijasida statistik ko’rsatkichning 
o’zgarishini ifodalaydi.
q
p
pq
I
I
I


Bu metodning muhim amaliy ahamiyati shundaki, umumiy ko’rsatkichda 
noma’lum bo’lgan komponentning miqdorini ham aniqlash mumkin. Masalan, 
tovarlar fizik hajmi umumiy indeksini hisoblash uchun haqiqiy baholardagi tovar 
oboroti indeksini baho indeksiga nisbati olinadi. 
Omilli bog’lanishda ikki belgi: omil va natijaviy belgi qatnashadi va bu 
bog’lanish turi faqat variatsion qatorlarda uchrashi mumkin. Omilli aloqalar o’z 
navbatida funktsional va korrelyatsion bog’lanishlarga bo’linadi. 
Funktsional bog’lanishda bir o’zgaruvchi belgining har qaysi qiymatiga 
boshqa o’zgaruvchi belgining aniq bitta qiymati mos keladi. Bunday 
bog’lanishning muhim xususiyati shundaki, bunda hamma omillarning to’liq 
ro’yxatini va ularning natijaviy belgi bilan bog’lanishini to’la ifodalovchi 

---

91 
tenglamani yozish mumkin. Masalan, uchburchakning yuzi (S) faqat uning asosi 
(a) bilan balandligi (h) ga bog’liq, bu bog’lanish 
h
a
S


2
1
formula bilan to’la 
ifodalanadi. Bu erda «a» va «h» omil, 
2
1
- mutanosiblik koeffitsentidir. Yoki, 
aylana yuzasi, ma’lumki, to’lig’icha uning radiusi miqdoriga bog’liq: u radius 
kvadratiga to’g’ri proportsional. Funktsional bog’lanishlarni to’liq bog’lanishlar 
ham deb atashadi. 
Korrelyatsion (yoki noto’liq ) bog’lanishda omil belgining har bir qiymatiga 
natijaviy belgining aniq qiymati emas, balki har xil qiymatlari mos keladi.
Statistikada bog’lanishlar yo’nalishi bo’yicha: to’g’ri va teskari 
bog’lanishga bo’linadi. To’g’ri bog’lanishga quruvchining ish razryadi va ish haqi 
o’rtasidagi bog’lanish misol bo’lishi mumkin. Ma’lumki, boshqa shartlar 
o’zgarmasdan qolsa, ish razryadining oshishi ish xaqini oshishiga olib keladi. 
Analitik ifodalarning ko’rinishiga qarab bog’lanishlar ikki turga, ya’ni: 
to’g’ri va egri chiziqli bog’lanishlarga bo’linadi. 
To’g’ri chiziqli bog’lanishda omil belgining o’zgarishi bilan natijaviy 
belgining o’zgarishi bitta yo’nalishda bo’ladi, ya’ni omil belgi oshib borsa, 
natijaviy belgi ham oshib boradi va aksincha. 
Egri chiziqli bog’lanishda esa, omil belgining o’zgarishi bilan natijaviy belgi 
ma’lum bir vaqtgacha u bilan parallel o’zgarib boradi, ma’lum bir nuqtaga 
etgandan so’ng natijaviy belgining o’zgarish yo’nalishi o’zgara boshlaydi. Demak, 
ular o’rtasidagi bog’liqlik yo’nalishi doimiy emas. 
Ko’rsatkichlarning o’zaro bog’liqligi statistikaning bir qancha metodlarining 
birikmalari yordamida aniqlanishi va ifodalanishi mumkin.