Toshkent moliya instituti "statistika" kafedrasi

«Djini 
koeffitsienti»
ni ifodalaydi. Bu koeffitsient 0 ga qanchalik yaqin bo’lsa, shunchalik 
jamiyatda mutloq tenglik holati bo’ladi. Agar bu koeffitsient birga teng bo’lsa, u 
holda qashshoqlar ko’pchilikni, o’ta boylar esa ozchilikni tashkil qiladi. Ammo 
tsivilizatsiyalashgan bozor iqtisodiyotida maqsadga muvofiqli taqsimot bunday 
keskin tabaqalanishga yo’l qo’ymaydi. Kambag’allar soni va salmog’i qisqarib 
boradi, chunki ishlab chiqarish o’sishi bilan kam daromadli oila o’rtacha va yuqori 
daromadlilar qatoridan o’rin oladi.
Daromadlarning tengsizligi, ularga ta’sir etuvchi quyidagi omillar kuchining 
har hilligi bilan izohlanadi: kishilardagi turlicha tug’ma qobiliyat, kuch-quvvat, 
aql-idrok, salohiyat va zakovat. Jismonan baquvvat va aql zakovatli inson unumli 
ishlashi, aksincha, shu jihatlardan zaif kishi kam unum berishi turgan gap; 
kishilardagi mavjud salohiyatning ishga solishdagi imkoniyati. Bilim olish, kasb 
egallash, malakani oshirish imkoniyatlari bo’lgan va ish topiladigan joyda daromad 
ko’p bo’lsa, bunday sharoitlar yo’q joyda daromad oz bo’ladi; oila tarkibining har 
xil bo’lishi. Agar oila tarkibida pul toparlar ko’p bo’lib, boqimandalar oz bo’lsa, 
uning ja’mi daromadi ko’p bo’ladi va aksincha; tadbirkorlik xatari va tadbirkorlik 
omadi. Bozorda kutilmaganda narx oshib ketsa, ya’ni tadbirkorlarga omad kulib 
boqsa, katta daromad keladi. Bordi-yu narx tasodifan pasayib ketsa, kutilgan 
daromad ham olinmaydi. 
Daromadlar tengsizligining ikki tomoni bor. 
Birinchisi
- bozor 
mexanizmiga xos taqsimot orqali qo’lga tekkan daromad tengsizligi. Bu erda bozor 
tan olgan ish natijasiga qarab taqsimlash mavjud bo’lib, u qo’lga tekkan daromad 
bilan o’lchanadi. 
Ikkinchisi
- taqsimotning nobozor usullari tufayli hosil bo’lgan bepul 
ovqatlanish, dam olish, bepul yoki imtiyozli tarzda xizmatlardan bahramandlik har 

---

295 
xil darajada bo’ladi. Ammo taqsimlashning nobozor usuli muayyan dam olish, 
davolanish yoki imtiyozli kvartira haqi, gaz, elektroenergiya uchun to’lovlarni 
belgilash iste’molchilarning hammasi uchun bir xil tarzda bepul bo’lganidan, ular 
taqsimotda tenglikni hosil etadi. 
Umuman daromadlardagi tengsizlik tabiiy bir hol bo’lib, daromadi ozlarni 
yaxshi ishlab pul topishga undaydi. 
Kambag’allik shunday holatki, banday vaziyatda inson o’zining asosiy 
ehtiyojlarini qondirish imkoniga ega bo’lmaydi. Aholi va oilalarning bu qatlami 
pul mablag’lari, mulk va boshqa resurslar bilan nisbatan kam ta’minlanganligi 
sababli ularning moddiy va ma’naviy ehtiyojlari past darajada qondirilgan bo’ladi. 
Statistika amaliyotida kambag’allikni tavsiflash maqsadida quyidagi usullar 
qo’llaniladi: statistik usul, ya’ni daromad darajasi bo’yicha aholi taqsimotini 
aniqlash; normativ usul, ya’ni me’yordagi iste’mol savatchasini hisoblab chiqish. 
Birinchi usulda tegishli hukumat tashkilotlari mamlakat bo’yicha har bir 
kishi va oilaning o’rtacha daromadlarini aniqlab chiqadi. Aynan shu o’rtacha 
kambag’allik chegarasi deb yuritilib, undan past daromad darajasiga ega bo’lganlar 
kambag’allar, yuqori daromadlilar esa nisbatan boylar deb yuritiladi. Masalan, 
ayrim davlatlarda kambag’allik chegarasi mazkur mamlakat bo’yicha o’rtacha 
daromaddan ikki baravar kam bo’lgan daromad deb taxmin qilishsa, boshqalarida 
esa u o’rtacha daromadning 2/3
qismiga teng kelishi lozim deb hisoblanadi. Biroq 
aksariyat ko’pchilik mamlakatlarda, shu jumladan O’zbekistonda ham boshqa usul 
- normativ usul qabul qilingan. 
Normativ usulda kabag’allik darajasi o’z tarkibiga eng zarur bo’lgan oziq-
ovqatlar, iste’mol buyumlari va xizmatlar to’plamidan iborat bo’lgan eng kam 
«iste’mol savati» qiymati asosida aniqlaadi. U quyidagicha hisoblanadi: dastlab 
oziq-ovqat mahsulotlari to’plamining qiymati so’ngra oila byudjeti ma’lumotlari 
asosida kam ta’minlangan oilalarning umumiy xarajatlarida nooziq-ovqat 
mahsulotlar va xizmatlarning salmog’i aniqlanadi. Bu salmoq eng arzon narxlarda 
eng kam iste’mol savati qiymatida hisoblanib boshlang’ich hisob-kitoblarga 
qo’shiladi. 
Iste’mol savatining qiymat ifodasi eng kam iste’mol byudjeti deb ataladi. 
Eng kam iste’mol byudjetiga yoki ko’pincha uning ma’lum bir qismiga (masalan 
50% ga) mos keluvchi daromad kambag’allik chegarasi (KCh) hisoblanadi. Davlat
kabag’allik chegarasidan past darajada yashovchi aholiga ma’lum miqdorda pulli 
va moddiy yordam ko’rsatadi. Aslida ham ijtimoiy himoyalashning barcha asosiy 
choralari aholining aynan shu toifasiga, shuningdek, ish haqi, nafaqalar, pensiyalar, 
stipendiyalarning eng kam miqdorini belgilashga qaratilgan. 
Kambag’allikning vaqt bo’yicha o’zgarishi qator indekslarni hisoblash 
yordamida aniqlanadi: kambag’allik indeksi; kambag’allikning chuqurlashuvi yoki 
sayyozlashuv indeksi; kambag’allikning keskinlashuv indeksi. 
Kambag’allik indeksi (Jk) joriy davrdagi kabag’allik koeffitsenti (Kk
|
) ni, 
bazis davrdagi kambag’allik koeffitsienti (Kk
o
)ga bo’lish yordamida hisoblanadi. 

---

296 
; 
; 
; 
Bu erda, 
KChP
A0
va KChP
A1
- kabag’allik chegarasidan past daromadga ega bo’lgan 
aholi soni (bazis va joriy davrlarda)
- bazis va joriy davrlarda aholining o’rtacha soni. 
Agar Jk > 1 bo’lsa, u holda kambag’allik darajasi o’sish tomonga, Jk < 1 
bo’lsa pasayishi tomonga moyil bo’lgan. Agar Jk = 1 bo’lsa, u holda kambag’allik 
darajasi o’zgarmagan bo’ladi. 
Daromadlar tengsizligi bor joyda kambag’allik muammosi hamisha mavjud 
bo’ladi. Agar aholini kambag’allik chegarasiga qarab tabaqalasak, u holda ularning 
har xil qatlamlari paydo bo’ladi. Bu qatlamlarni shartli ravishda quyidagi ijtimoiy 
guruhlarga bo’lish mumkin: o’ta boylar (O’B); boylar (B); o’rta hollar (O’H); 
kambag’allar (K); o’ta kambag’allar (O’K). 
Kambag’allikning 
chuqurlashib 
yoki 
sayyozlashib 
borayotganini 
tavsiflovchi indeksini hisoblash uchun dastlab mazkur guruhlar bo’yicha bazis va 
joriy davrlar uchun struktura (tarkibiy) nisbiy miqdorlari hisoblanadi. So’ngra bu 
nisbiy miqdorlar bir biri bilan taqqoslanadi. (2-jadval) 
Agar, 
bo’lsa, u holda kambag’allik chuqurlashib borayotganligidan dalolat beradi. 
Chunki jamiyatda o’ta boylar qatlamidan tortib, to o’ta kambag’allar qatlamigacha 
kambag’allashish holati sodir bo’ladi. 
2-jadval