“Бухгалтерия ҳисоби” кафедраси

2-мисол. 
Компания 
харидорлар 
билан 
ишлашни 
такомиллаштириш 
ва 
автоматлаштириш мақсадида компютер дастури сотиб олди. Дастурнинг сотиб 
олиш нарҳи 100000 ш.б., урнатиш ва тестдан ўтказиш 6000 ш.б. ни ташкил 
қилади, ходимларни ўқитиш 2000 ш.б., келгусида дастурни янгилаб бориш ва 
хизмат кўрсатиш учун 3000 ш.б. керак бўлади. 

---

122 
Номоддий актив таннархини аниқлаш учун харажатларни ҳисоблаймиз. 
(100000+6000) 106000 ш.б. Ходимларни ўқитиш харажати фойда ва зарарларга, 
дастурни янгилаб бориш ва хизмат кўрсатиш учун харажатлар пайдо бўлган 
даврида тан олинади. 
МҲХС 3 “Бизнес бирлашувлари” га мувофиқ, агарда номоддий актив 
бизнес бирлашуви жараёнида сотиб олинса, ушбу номоддий активнинг 
таннархи харид санасидаги унинг ҳаққоний қийматига тенг бўлади. Номоддий 
активнинг ҳаққоний қиймати активда мужассамланган кутилаётган келгуси 
иқтисодий манфаатларнинг тадбиркорлик субъекти томонидан олиниши 
еҳтимоли тўғрисидаги кутишларни акс еттиради. Бошқача қилиб айтганда, 
иқтисодий манфаатлар оқимининг муддати ёки суммаси бўйича ноаниқлик 
мавжуд бўлишидан қатъий назар, тадбиркорлик субъекти иқтисодий 
манфаатлар олинишини кутади. Шу туфайли, бизнес бирлашуви жараёнида 
сотиб олинган номоддий активлар учун доимо қаноатлантирилган деб инобатга 
олинади. Агарда бизнес бирлашуви жараёнида сотиб олинган актив 
ажраладиган бўлса ёки шартномавий бошқа юридик ҳуқуқлар натижасида 
юзага келса, активнинг ҳаққоний қийматини ишончли баҳолаш учун йетарлича 
маълумот мавжуд бўлади. Шу туфайли, бизнес бирлашуви жараёнида сотиб 
олинган номоддий активлар учун доимо қаноатлантирилган деб инобатга 
олинади. 
Тадбиркорлик субъектининг тугалланмаган тадқиқот ва тажриба-
конструкторлик ишлаб чиқиш лойиҳаси жараёни номоддий актив таърифини 
қаноатлантиради, қачонки у: 
(а) 
актив таърифини қаноатлантирса; ва 
(б) 
аниқланадиган, яъни ажраладиган бўлса ёки шартномавий бошқа 
юридик ҳуқуқлар натижасида юзага келса. 
Агарда бизнес бирлашуви жараёнида сотиб олинган номоддий актив 
ажраладиган бўлса ёки шартномавий бошқа юридик ҳуқуқлар натижасида 
юзага келса, активнинг ҳаққоний қийматини ишончли баҳолашда йетарлича 
маълумот мавжуд бўлади. Қачонки номоддий активнинг ҳаққоний қийматини 
ҳисоблашда фойдаланиладиган баҳолар учун турли хил еҳтимолларга ега 
мумкин бўлган натижалар кенглиги мавжуд бўлса, ушбу мавҳумлик активнинг 
ҳаққоний қийматини ҳисоблашда инобатга олинади. 
Бизнес бирлашуви жараёнида сотиб олинган номоддий актив 
ажраладиган бўлиши мумкин, бироқ у фақатгина тегишли шартнома, 
аниқланадиган актив ёки мажбурият билан бирга ажраладиган бўлиши мумкин. 
Бундай ҳолатларда, харидор номоддий активни гудвилдан алоҳида тарзда, 
бироқ тегишли модда билан бирга тан олади. 
Харидор бир бирини тўлдирувчи номоддий активлар гуруҳини ягона 
актив сифатида тан олиши мумкин, фақатгина алоҳида активларнинг 
фойдаланиш муддати бир хил бўлганда. Масалан, “Бренд” ва “Бренд номи” 
атамалари савдо белгилари ва бошқа белгилар учун синонимлар сифатида 
фойдаланилади. Бироқ, “Бренд” ва “Бренд номи” атамалари умумий маркетинг 
атамалари бўлиб, улар одатда бир бирини тўлдирувчи активларга, масалан, 

---

123 
савдо белгиси (ёки хизмат белгиси) ва унинг тегишли савдо номи, 
формулалари, таркиблари ва технологик експерт билимларига нисбатан 
фойдаланилади. 
Тадқиқот ёки тажриба-конструкторлик ишлаб чиқиш харажати бу-
алоҳида ёки бизнес бирлашувида сотиб олинган ва номоддий актив сифатида 
тан олинган тугалланмаган тадқиқот ва тажриба-конструкторлик ишлаб чиқиш 
лойиҳасига тегишли; ва 
Бизнес бирлашувида сотиб олинган ва номоддий актив сифатида тан 
олинган тугалланмаган тадқиқот ва тажриба-конструкторлик ишлаб чиқиш 
лойиҳаси бўйича навбатдаги харажатлар:
(а) 
сарфланган пайтда харажат сифатида тан олинади, агарда у 
тадқиқот харажати бўлса; 
(б) 
сарфланган пайтда харажат сифатида тан олинади; ва 
(в) 
сотиб олинган тугалланмаган тадқиқот ва тажриба-конструкторлик 
ишлаб чиқиш лойиҳасининг баланс қийматига киритилади. 
Баъзи ҳоллларда, номоддий актив давлат гранти ёрдамида бепул ёки 
ўрнига номинал товонни бериш евазига олиниши мумкин. Бундай ҳолат давлат 
тадбиркорлик субъектига номоддий активларни, масалан, аеропортдаги қуниш 
ҳуқуқлари, радио ёки телевидение станцияларини бошқариш лицензиялари, 
импорт лицензиялари ёки квоталари ёки бошқа чекланган ресурслардан 
фойдаланиш ҳуқуқларини тақдим етганда ёки ажратганда юз бериши мумкин. 
МҲХС 20 “Давлат грантларини ҳисобга олиш ва давлат ёрдамини очиб бериш” 
га мувофиқ, тадбиркорлик субъекти ҳам номоддий активни ҳам грантни 
дастлаб ҳаққоний қийматда тан олишни танлаши мумкин. Агарда тадбиркорлик 
субъекти активни дастлаб ҳаққоний қийматда тан олмасликни танласа, 
тадбиркорлик субъекти активни дастлаб номинал қийматда тан олади (МҲХС 
20 томонидан рухсат етилган муқобил ёндашув) ва бунга активни кўзда 
тутилган фойдаланиш ҳолатига келтириш билан бевосита боғлиқ ҳар қандай 
харажатлар қўшилади.
Бир ёки бир неча номоддий активлар номонетар актив ёки активлар ёки 
монетар ва номонетар активлар бирикмаси евазига сотиб олиниши мумкин. 
Қуйида келтирилган мулоҳаза бир номонетар активни бошқасига 
айирбошлашга тегишлидир, бироқ у юқорида қайд етилган барча 
айирбошлашларга нисбатан ҳам қўлланилади. Бундай номоддий активнинг 
қиймати ҳаққоний қийматда баҳоланади, қачонки (а) айирбошлаш операцияси 
тижорат мақсадлариг ега бўлмагунча ёки (б) қабул қилинган активнинг ҳам 
топширилган активнинг ҳам ҳаққоний қиймати ишончли баҳоланмагунча. 
Сотиб олинган актив худди шу усулда баҳоланади, ҳаттоки агарда 
тадбиркорлик субъекти топширилган активни тан олишни тезда тўхтата олмаса 
ҳам. Агарда сотиб олинган актив ҳаққоний қийматда баҳоланмаса, унинг 
қиймати топширилган активнинг баланс қийматида баҳоланади.
Тадбиркорлик субъекти айирбошлаш операцияси тижорат мақсадларига 
егалигини операция натижасида унинг келгуси пул оқимлари қанчалик 
даражада ўзгариши кутилишини инобатга олган ҳолда аниқлайди. Айирбошлаш 

---

124 
операцияси тижорат мақсадларига ега, агарда:
(а) 
қабул қилинган актив бўйича пул оқимларининг таркибий 
тузилмаси (масалан, хатар, муддат ва сумма) топширилган актив бўйича пул 
оқимларининг таркибий тузилмасидан фарқ қилса; ёки 
(б) 
тадбиркорлик субъекти фаолиятининг операция таъсир қилган 
қисмининг тадбиркорлик субъектига-хос қиймати айирбошлаш натижасида 
ўзгарса; ва 
(в) 
(а) ёки (б) даги тафовут айирбошланган активларнинг ҳаққоний 
қийматига нисбатан катта бўлса. 
Айирбошлаш операцияси тижорат мақсадларига ега еканлигини аниқлаш 
учун, тадбиркорлик субъекти фаолиятининг операция таъсир қилган қисмининг 
тадбиркорлик субъектига-хос қиймати солиқдан сўнгги пул оқимларини акс 
еттириши лозим. Ушбу таҳлилларнинг натижаси тадбиркорлик субъекти 
батафсил ҳисоб-китобларни амалга оширмасидан аниқ бўлиши мумкин. 
Номоддий активни тан олиш шарти бу активнинг қиймати ишончли 
баҳоланишидир. Номоддий активларнинг ҳаққоний қиймати ишончли 
баҳоланади, агарда (а) оқилона ҳаққоний қиймат баҳолари кенглигидаги 
ўзгариш ушбу актив учун аҳамиятли емас ёки (б) кенгликдаги турли 
баҳоларнинг еҳтимоллари оқилона баҳоланиши мумкин ва ҳаққоний қийматни 
аниқлашда фойдаланилиши мумкин. Агар тадбиркорлик субъекти ёки қабул 
қилинган ёки топширилган активнинг ҳаққоний қийматини ишончли аниқлай 
олса, бунда қабул қилинган активнинг ҳаққоний қиймати яққолроқ намоён 
бўлмагунча, топширилган активнинг ҳаққоний қийматидан таннархни 
ҳисоблашда фойдаланилади. 
Ички яратилган гудвилл актив сифатида тан олинмаслиги лозим. 
Баъзи ҳолатларда, келгуси иқтисодий манфаатларни келтириб чиқариш 
учун харажат амалга оширилади, бироқ у мазкур Стандартдаги тан олиш 
мезонини қаноатлантирадиган номоддий активни пайдо бўлишига олиб 
келмайди. Бундай харажат одатда ички яратилган гудвиллнинг қисми сифатида 
инобатга олинади. Ички яратилган гудвилл актив сифатида тан олинмайди, 
чунки тадбиркорлик субъекти назоратида бўлган ҳолда, аниқланадиган ресурс 
(яъни, у на ажраладиган ва на шартномавий ёки бошқа юридик ҳуқуқлардан 
келиб чиқадиган ресурс) емас, қайсики таннархда ишончли баҳоланади. 
Тадбиркорлик 
субъектининг 
ҳаққоний 
қиймати 
билан 
унинг 
аниқланадиган соф активларининг ҳар қандай пайтдаги баланс қиймати 
ўртасидаги фарқ тадбиркорлик субъектининг ҳаққоний қийматига таъсир 
етадиган бир қатор омилларни қамраб олиши мумкин. Бироқ, бундай фарқлар 
тадбиркорлик 
субъекти 
томонидан 
назорат 
қилинадиган 
номоддий 
активларнинг қийматини акс еттирмайди.
Қуйидаги муаммолар туфайли, баъзида ички ишлаб чиқилган номоддий 
актив тан олиш мезонини қаноатлантиришини аниқлаш қийин бўлади:
(а) 
кутилган келгуси иқтисодий манфаатларни келтириб чиқарадиган 
аниқланадиган актив мавжудлигини ва қачон мавжуд бўлишини аниқлаш; ва 
(б) 
актив қийматини ишончли аниқлаш. Баъзи ҳолларда, номоддий 

---

125 
активни ички тажриба-конструкторлик ишлаб чиқиш харажатларини 
тадбиркорлик субъектининг ички яратилган гудвиллини сақлаш ёки яхшилаш 
ёки кунлик фаолиятини амалга ошириш харажатларидан фарқлай олинмайди. 
Шу туфайли, номоддий активни тан олиш ва дастлабки баҳолаш бўйича 
умумий талабларни қондиришга қўшимча тарзда, тадбиркорлик субъекти барча 
ички ишлаб чиқилган номоддий активларга нисбатан талабларни ва 
қўлланмани қўллайди. 
Ички ишлаб чиқилган номоддий актив тан олиш мезонини 
қаноатлантиришини аниқлаш мақсадида, тадбиркорлик субъекти активни 
тажриба-конструкторлик ишлаб чиқиш жараёнини икки қисмга бўлади:
(а) 
тадқиқот босқичи; ва 
(б) 
тажриба-конструкторлик ишлаб чиқиш босқичи. 
“тадқиқот” ва “тажриба-конструкторлик ишлаб чиқиш” атамалари 
таърифланган бўлсада, мазкур Стандарт мақсади учун “тадқиқот босқичи” ва 
“тажриба-конструкторлик ишлаб чиқиш босқичи” атамалари кенгроқ маънога 
ега. 
Агар тадбиркорлик субъекти номоддий активни яратиш бўйича ички 
лойиҳанинг тадқиқот босқичини тажриба-конструкторлик ишлаб чиқиш 
босқичидан фарқлай олмаса, тадбиркорлик субъекти ушбу лойиҳа бўйича 
харажатларни, худдики улар фақатгина тадқиқот босқичида сарфланган 
сифатида, инобатга олади.
Тадқиқот (ёки ички лойиҳанинг тадқиқот босқичи) натижасида юзага 
келган ҳеч қандай номоддий актив тан олинмайди. Тадқиқот (ёки ички 
лойиҳанинг тадқиқот босқичи) бўйича сарфлар улар амалга оширилганда 
харажат сифатида тан олиниши лозим. 
Ички лойиҳанинг тадқиқот босқичида, тадбиркорлик субъекти еҳтимолли 
келгуси иқтисодий манфаатларни келтирадиган номоддий актив мавжудлигини 
намойиш ета олмайди. Шу туфайли, ушбу сарф у амалга оширилганда харажат 
сифатида тан олинади. 
Қуйидагилар тадқиқот фаолиятларига мисол бўла олади: 
(а) 
янги билимларни егаллашга мўлжалланган фаолият; 
(б) 
тадқиқот топилмаларини ёки бошқа билимларни излаш, баҳолаш ва 
якуний танлаб олиш, қўллаш; 
(в) 
хом-ашёлар, ускуналар, маҳсулотлар, жараёнлар, тизимлар ёки 
хизматлар учун муқобиллар излаш; ва 
(г) 
янги ёки такомиллаштирилган хом-ашёлар, ускуналар, маҳсулотлар, 
жараёнлар, тизимлар ёки хизматлар учун мумкин бўлган муқобилларни яратиш, 
дизайн тажриба-конструкторлик ишлаб чиқиш, баҳолаш ва якуний танлаб 
олиш. 
Тажриба-конструкторлик ишлаб чиқиш (ёки ички лойиҳанинг тажриба-
конструкторлик ишлаб чиқиш босқичи) натижасида юзага келган номоддий 
актив тан олинади, фақатгина агарда тадбиркорлик субъекти қуйидагиларни 
барчасини намойиш ета олса:
(а) 
Номоддий активни фойдаланишга ёки сотишга тайёр қилиш бўйича 

---

126 
уни тугаллашнинг техник имкониятини. 
(б) 
Ўзининг номоддий активни тугаллаш ва ундан фойдаланиш ёки уни 
сотиш бўйича мойиллигини. 
(в) 
Ўзининг ундан фойдаланиш ёки уни сотиш қобилиятини. 
(г) 
Номоддий актив қай тарзда еҳтимолли келгуси иқтисодий 
манфаатларни келтиришини. Шу ўринда, тадбиркорлик субъекти номоддий 
активнинг маҳсулотига ёки номоддий активнинг ўзига нисбатан бозор 
мавжудлигини, ёки агарда у ички фойдаланишга мўлжалланган бўлса, 
номоддий активнинг фойдалилигини намойиш етиши мумкин. 
(д) 
Номоддий активни тажриба-конструкторлик ишлаб чиқишни 
тугаллаш ва ундан фойдаланиш ёки уни сотиш учун мувофиқ техник, молиявий 
ва бошқа ресурсларнинг мавжудлигини. 
(е) 
Тажриба-конструкторлик ишлаб чиқиш мобайнида номоддий 
активга тегишли сарфларни ишончли баҳолаш қобилиятини. 
Ички лойиҳанинг тажриба-конструкторлик ишлаб чиқиш босқичида, 
тадбиркорлик субъекти, баъзи ҳолларда, номоддий активни аниқлай олиши ва 
номоддий актив еҳтимолли келгуси иқтисодий манфаатларни келтиришини 
намойиш ета олиши мумкин. Бунга сабаб шуки, лойиҳанинг тажриба-
конструкторлик ишлаб чиқиш босқичи тадқиқот босқичига нисбатан янада 
такомиллашган бўлишидир. 
Қуйидагилар тажриба-конструкторлик ишлаб чиқиш фаолиятларига 
мисоллардир:
(а) 
ишлаб чиқариш ёки фойдаланишдан олдинги андозаларни ва 
моделларнинг дизайни, ясалиши ва синови; 
(б) 
янги технологияни қамраб олган ускуналар, андозалар, шакллар ва 
қолиплар дизайни; 
(в) 
тижорий ишлаб чиқариш учун иқтисодий мақсадга мувофиқ 
ҳажмда бўлмаган дастлабки корхона дизайни, қурилиши ва фаолияти; ва 
(г) 
янги ёки такомиллашган хом-ашёлар, ускуналар, маҳсулотлар, 
жараёнлар, тизимлар ёки хизматлар учун танланган муқобиллар дизайни, 
ясалиши ва синови. 
Номоддий актив қайтарзда еҳтимолли келгуси иқтисодий манфаатларни 
келтириишини кўрсатиш мақсадида, тадбиркорлик субъекти МҲХС 36 
“Активлар қадрсизланиши” даги тамойиллардан фойдаланган ҳолда активдан 
олинадиган келгуси иқтисодий манфаатларни баҳолайди. Агарда актив 
фақатгина бошқа активлар билан бирга иқтисодий манфаатларни келтириса, 
тадбиркорлик субъекти БҲХС 36 даги пул маблағларини ҳосил қиладиган 
бирликлар тамойилини қўллайди.
Номоддий активни тугаллаш, фойдаланиш ва манфаатлар олиш учун 
ресурсларнинг мавжудлиги, масалан, зарурий техник, молиявий ва бошқа 
ресурсларни ва тадбиркорлик субъектининг ушбу ресурсларни таъминлай олиш 
қобилиятини акс еттирадиган бизнес режа орқали кўрсатилиши мумкин. Баъзи 
ҳолларда, тадбиркорлик субъекти ташқи молиялаштириш мавжудлигини 
намойиш етиши мумкин, бунда тадбиркорлик субъекти кредиторнинг режани 

---

127 
молиялаштиришга мойиллиги бўйича кўрсатмасига ега бўлган ҳолда кўрсатади. 
Тадбиркорлик субъектининг харажат тизимлари одатда номоддий 
активни ички тажриба-конструкторлик ишлаб чиқиш харажатларини, масалан, 
иш ҳақлари ва авторлик ҳуқуқларига ёки лицензияларга ега бўлишга ёки 
комптер дастурини тажриба-конструкторлик ишлаб чиқишга сарфланган 
харажатларни ишончли баҳолай олади. 
Ички ишлаб чиқилган брендлар, титул маълумотлари (номланишлар), 
нашр номлари, мижозлар рўйхати ва моҳиятан бир хил моддалар номоддий 
активлар сифатида тан олинмаслиги лозим. 
Ички ишлаб чиқилган брендлар, титул маълумотлари (номланишлар), 
нашр номлари, мижозлар рўйхати ва моҳиятан бир хил моддалар бўича сарфлар 
бутун бир бизнесни ривожлантириш харажатларидан фарқ қилмаслиги мумкин. 
Шу туфайли, бундай моддалар номоддий активлар сифатида тан олинмайди. 
Ички ишлаб чиқилган номоддий активнинг таннархи активни раҳбарият 
кўзлагандек ишлай оладиган қилиб яратиш, ишлаб чиқариш ва тайёрлашга 
зарур бўлган барча бевосита тегишли харажатларни қамраб олади. Бевосита 
тегишли харажатларга мисоллар қуйидагилардир:
(а) 
номоддий активни тажриба-конструкторлик ишлаб чиқишда 
фойдаланилган ёки истеъмол қилинган хом-аёшлар ва хизматлар харажатлари; 
(б) 
номоддий активни тажриба-конструкторлик ишлаб чиқиш бўйича 
юзага келадиган ходимларга ҳақ тўлаш харажатлари (МҲХС 19 да 
таърифлангандек); 
(в) 
юридик ҳуқуқни рўйхатдан ўтказиш ҳақлари; ва 
(г) 
номоддий активни тажриба-конструкторлик ишлаб чиқишда 
фойдаланилган патентлар ва лицензияларнинг амортизацияси. 
БҲХС 23 да фоизни ички ишлаб чиқилган номоддий актив таннархининг 
қисми сифатида тан олиш мезони таъкидланади. 
Қуйидагилар ички ишлаб чиқилган номоддий актив таннархининг 
қисмлари емас:
(а) 
сотиш, маъмурий ва бошқа умумий устама харажатлари, бунда 
ушбу харажатлар активни фойдаланиш учун тайёрлашга тегишли бевосита 
харажатлар бўлмагунча; 
(б) 
актив белгиланган фаолият кўрсатишга еришишидан олдин 
аниқланган самарадорсизликлар ва дастлабки операцион зарарлар; ва 
(в) 
активдан фойдаланиш учун ходимларни тайёрлаш харажатлари.