Fiziologiyasi va gigiyenasi

M oddalarning aylanishi (o ‘zgarishi). 
Oziq moddalarning 
kimyoviy o'zgarishi ovqat hazmi traktida boshlanadi. Bu yer- 
da ovqatlarning murakkab moddalari qon yoki limfaga so*rilishi 
mum kin b o ig a n ancha oddiy moddalargacha parchalanadi.
So'rilish natijasidla qon va limfaga tushgan moddalar hujayralar- 
gacha yetib kelganidan keyin u yerda asosiy o'zgarishlarga uchray- 
di. Hosil b o ig a n murakkab organik moddalar hujayralar tarkibiga 
kiradi va ularning funksiyalarini bajarilishida ishtirok etadi.
Hujayralar ichida kechadigan moddalarning o'zgarishi hu­
jayralar ichidagi bo'shliq yoki 
omliq almashinav
deyiladi. H u­
jayralar ichidagi almashinuvda hal qiluvchi rolni hujayraning 
ko'plab fermentlari o ’ynaydi. Ularning faoliyati tufayli hujayra 
moddalarida murakkab o'zgarishlar vuz beradi. ularning m oleku­
lalari ichidagi kimyoviy b o g ia ri uziladi, bu esa energiya ajralishi- 
ga olib keladi.
Bunda oksidlanish va tiklanish reaksiyalari muhim ahamiyat 
kasb etadi. hujayrada boshqa maxsus fermentlar ishtirokida fosfor
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

kislotasi q o ld ig i (fosforlanish), NFL aminoguruhni (qavta aminla- 
nish), metil guruhi CH, (transmetillanish) va boshqa o 'tish reaksi- 
valari kabi, shu tipdagi boshqa kimyoviy reaksiyalar ham bajariladi. 
Bu reaksiyalar paytida ajraladigan energiyalar hujayralarda yangi 
m oddalarning hosil bo'lishi uchun, organizmning hayot faoliyatini 
ta ’minlash uchun ishlatiladi.
Hujayralar ichidagi almashinuvning oxirgi mahsulotlari qisman 
hujayralarning yangi moddalarini tuzilishi uchun sarflanadi, hu­
jayralar tom onidan foydalanilmaydigan m oddalar organizmda ayi- 
ruv a ’zolari orqali chiqarib tashlanadi.
Adenozin uch fosfat kislotasi. 
Sintetik jaravonlar paytida foy­
dalanilm aydigan energiyaning asosiy akkumulatori va tashuvchi- 
si b o iib , adenozin uch fosfat kislota hisoblanadi. 
AUF 
kislotasi 
molekulasining tarkibida azotli asos (adenin), qand (riboza) va fos- 
for kislotasi (fosfor kislotasining uch q o ld ig i) bor.
Adenozin uch fosfataza fermenti ta ’sirida AUF kislotasi moleku- 
lasidagi kislorod va fosfor orasidagi b o g ia r uziladi va bir (ayrim 
hollarda ikki) molekula suv bilan birikadi. Bu jarayon bir (ayrim 
hollarda ikki) molekula fosfor kislotasining ajralishi bilan birga ba­
jariladi. AUF kislotasi molekulasidagi har ikki oxirgi fosfatli gu- 
ruhlam i ajralishi katta miqdorda energiya ajralishi bilan kechadi.
Buning natijasida AUF kislotasi molekulasidagi ikki oxirgi fos­
fatli b o g ia r energiyaga boy b o g ia r yoki makroergik b o g ia r deb 
nom oldi. M akroergik fosfatli b o g ia r tufayli tirik hujayra energiya 
saqlashni qulay shakliga ega b o ia d i, zarur paytda esa bu energiya 
juda tez ajraladi va organizmning hayot faoliyati uchun foydala- 
niladi.