Fiziologiyasi va gigiyenasi

11. 2. Ovqat hazmi a ’zolari tizimi
Ovqat hazmi a ’zolari tizimi haqida tushuncha. 
Ovqat hazmi 
a'zolari tizim iga uch ju ft katta so'lak bezlari bilan og'iz b o'sh lig 'i,
327
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

halqum, qizilo'ngach, m e'da. ingichka ichak (uning tarkibiga o 'n
ikki bartnoqli ichak kiradi, unga o 't suyuqligi va m e’daost bezlari 
yo'llari ochiladi. och ichak va yonbosh ichaklar) va ko'r, cham- 
bar va to 'g 'ri ichaklardan iborat y o 'g 'o n ichaklar kiradi. Cham bar 
ichakda yuqoriga ko'tariluvchi, pastga tushuvchi va sigmasimon 
ichaklar farqlanadi.
Hazm bezlari hom iladorlik davridayoq ona organizmidan tu- 
shayotgan moddalar va homilaoldi suvlaridan tushadigan m odda­
lar hisobiga faoliyat ko'rsata boshlaydi. Lekin bola tug'ilguniga 
qadar unda ovqat hazmi funksiyalari ju d a zaif nam ovon b o ia d i. 
Bola tug'ilgach dastlab uvuz suti, so'ngra yetilgan sut va aralash 
oziqlantirishlar bolalarning ovqat hazmi apparatlari funksiyalarini 
jiddiy darajada tezlashtiradi.
O g‘iz bo‘shlig‘ida ovqat hazmining xususiyatlari. 
Ovqatlar- 
ning hazmlanishi o g ‘iz bo'shlig'idayoq boshlanadi. Ovqatlar- 
ning m exanik b o iin ish i va maydalanishi o g iz b o 'sh lig 'i a'zola- 
rini spetsifik funksiyasini — chaynash tashkil qiladi. Barcha hazm 
a'zolari orasida faqatgina o g 'iz b o 'sh lig 'i suyakli asosga ega, og 'iz 
b o 'sh lig 'id a til va tishlar joylashgan. til-qon tomirlari va nervlar bi­
lan yaxshi ta'm inlangan. shilliq parda bilan qoplangan harakatchan 
muskulli organdir. Chaynash jaravonida til ovqatlarni harakatlanti- 
radi, t a i n sezish va nutq a'zosi bo 'lib xizmat qiladi.
Tishlar ovqatlarni maydalavdi. Bundan tashqari. ular nutq to- 
vushlarining shakllanishida ishtirok etadi. Funksiyasi va shakli 
b o'yicha tishlar kesuvchi, qoziq, kichik va katta ildizli tishlarga 
farqlanadi. Voyaga yetgan odam larda tishlarning umumiy soni 
32 ta bo'ladi. Har bir yuqorigi va pastki ja g ' lam ing varmida 2 ta 
kesuvchi, 1 qoziq, 2 ta mayda ildizli va 3 katta ildizli tishlar jo y ­
lashgan. Bu quvidagi tish formulasi bo'yicha har ikkala ja g 'n in g
bir tomonidagi tishlarni belgilab beradi.
Har bir tish milkdan chiqib turgan koronkadan va u keyin 
b o 'g 'iz g a va ildizga aylanadi. Ildiz esa jag 'n in g tish chuqurchasiga 
o'tirgan bo'lib, suyak usti qatlami bilan birgalikda unga tutashib 
ketgan. Pastki jag 'n in g katta qoziq tishlari ikkitadan, yuqorigisi esa
3 tadan ildizga ega bo'ladi. Boshqa tishlar bir ildizlidir. Ildiz ichi-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

dan kanal o'tgan bo'lib, tish b o 'sh lig 'id a kengayadi va u tish lahmi 
yumshoq po'kaksim on biriktiruvchi to'qim a, tom irlar va nervlar 
bilan to ‘la bo'ladi.
Tishning milkdan chiqib turgan qismi. b o 'g 'zi va ildizlari qattiq 
to'qim alardan iborat bo'ladi. Tish b o 'sh lig 'id a tishning yumshoq 
to'qim asi - pulpa joylashgan bo'ladi. Pulpaning asosini hujayra 
elem entlariga boy bo'lgan biriktiruvchi to'qim alar tashkil qiladi.
Ildiz kanali orqali pulpaga tom irlar va nerv tolalari kiradi. Bu 
yerda tishning jadal moddalar almashinuvi kechadi va bu yerda 
dentinning jarohati bilan bog'liq bo'lgan ayrim tiklanish jarayon- 
lari ham bajariladi.
Koronka emal bilan b o 'g 'z i va ildizida sement bilan qoplangan, 
tishning barcha qismlarining asosiy massasini dentin tashkil etadi. 
Organizmda eng qattiq to'qim a-koronkani qoplab turuvchi emal 
hisoblanadi, qattiqligi bo'yicha deyarli kvarsga tengdir. Lekin u 
ham yemirilishi va yorilishi mumkin. Emalning tarkibidagi organik 
moddalar bor-yo‘g 'i 2 -4 % ni tashkil qiladi, qolgan qismini esa 
mineral m oddalar tashkil qiladi. Dentin va sementlar shakli o'zgar- 
gan suyak uvqim asidir. ya'ni u suyakka nisbatan katta miqdorda 
kalsiyning fosforli achchiq tuzini saqlaydi.
Tishlar ja g ' qatlamida yuzaga keladi va rivojlanadi. Embrional 
rivojlanish davridayoq doimiy tishlarning kurtaklariga asos solina- 
di, bunda kevinchalik sut tishlari bilan almashinadi.
Bolalar 6 -8 oylik b o ig a n id a dastlab vaqtinchalik yoki sut 
tishlari chiqa boshlaydi. Rivojlanishning shaxsiy xususiyatlari va 
oziqlanish sifatiga qarab tishlar erta va kech ham chiqishi mumkin.
K o'pchilik holatlarda dastavval pastki jag 'n in g o'rtangi ke- 
suvchi tishlari chiqadi: so'ngra yuqorigi o 'rta va yuqorigi yon to- 
mondagilar paydo bo'ladi, bir yoshning oxirida, odatda, 8 ta sut 
tishlari chiqib bo'ladi. Bola hayotining ikkinchi- yili davomida, 
ayrim hollarda esa hatto uchinchi yoshning boshida barcha 20 ta 
sut tish chiqib bo'ladi. Bunday holatda tishning formulasi quyidagi 
ko'rinishni oladi:
2. 1. 0. 2. yuqorigi jag" (birtom oni).
2. 1.0. 2. pastki ja g ' (bir tomoni).
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Sut tishlar yumshoq va sinuvcban b o igan ligi uchun bolalar­
ning ovqatlanishini tashkil qilishda buni hisobga olish zarur. Bo­
lalar 6 -7 yoshga yetganida ularning sut tishlari tusha boshlaydi 
va ularning o'rniga doimiy tishlar chiqa boshlaydi. Almashinish- 
dan oldin sut tishlarining ildizlari surilib ketadi va shundan keyin 
ular tushadi. M ayda ildizli va uchinchi katta ildizli tishlar yoki aql 
tishlar sut tishlarisiz chiqadi. Doimiy tishlarning chiqib bo'lishi 
14-15 yoshga borib tugaydi. Bundan aql tishlarining chiqishi miis- 
tasno, chunki ularning chiqishi ayrim paytlarda 25-30 yoshgacha 
kechikishi mumkin: 15 % holatda ular yuqorigi ja g 'd a bo'lm asli- 
gi ham mumkin. A rxeologik qazishlar o'tkazilib topilgan qadimgi 
odamlar qoldiqlarida (sinantroplar, neandartallar) bu tishlar juda 
yaxshi rivojlanganligi aniqlangan. Hozirgi paytda ular bir muncha 
rudimentlashgan holda ko'rinadi. Doimiy tishlar qator yillar mo- 
baynida sut tishlari tagida bo'lganligi sababli. maktab va maktab- 
gacha yoshdagi bolalarning o g 'iz b o 'sh lig 'i va tishlari holatiga e'ti- 
bor berish kerak bo'ladi.
12-jadval