Fiziologiyasi va gigiyenasi

11. 3. M e’dalarda ovqat hazm ining yoshga oid xususiyatlari
M e'd a - ovqat hazmi nayining ancha kengaygan qismidir. U 2 / 
oziqani joylashtirish xususiyatiga ega bo‘lgan egilgan xaltani es- 
latadi.
M e'd a qorin b o 'sh lig 'ida joylashgan bo'lib, uning katta qis- 
mi chap tom onda va kamroq qismi tananing o 'rta qismidan unga 
o'tgan bo'ladi. Osilgan m e'daning pastki chekkasi 
katta qiyshiq-
lik
, katta buklangan chekkasi esa 
kichik qiyshiqlik
deb yuritiladi. 
M e'dada kirish (kardial qismi), tubi (yoki fundal qismi) va chiqish 
(pilorik qismi) yoki privratnik qismlari farqlanadi. Privratnik o 'n
ikki barmoqli ichakka ochiladi.
M e'd a ichki tomondan shilliq parda bilan qoplangan bo'lib, juda 
k o'plab burmalar (qatlar) hosil qiladi. Shilliq po'stloqning qalin- 
ligida naychalar shaklidagi bezlar joylashadi. Bezlar m e'da shira- 
sini ishlab chiqaradi. M e'd a bezlari uch xili farqlanadi: 
bosh hu­
jayralar -
m e'd a shirasining fermentlarini ishlab chiqaradi, qopla- 
ma hujayralar - xlorid kislota va qo'shim cha hujayralar esa shilliq 
m odda ishlab chiqaradi.
Odam m e'dasining shirasi - kislotali reaksivaga ega bo'lgan 
rangsiz suyuqlikdir, u katta miqdorda xlorid kislota (0,5 % gacha) 
va shilimshiq modda saqlaydi. M e'daning shilliq qatlamidan ishlab 
chiqiladigan shilimshiq modda m e'dani mexanik va kimyoviy ja- 
rohatlanishdan saqlaydi.
M e’daga tushadigan bakteriyalar uchun xlorid kislota o'ldiruv- 
chi (bakteriotsidlik) xususiyatiga ega. xuddi shunday him oya funk-
n
о 1
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

siyasini bajarish bilan tolali ovqatlarni yumshatadi, oqsillarning 
ko'pchishini chaqiradi, hazmlovchi ferment pepsinni faollashtirish 
xususiyatiga ega.
Voyaga yetgan odamlarda bir kecha-kunduzda 1,2-2.0 
1
shira 
ajraladi. M e'da shirasida ikki xildagi oqsillarni parchalovchi fer- 
mentlar pepsin va xim ozin saqlanadi. Pepsin m e’da bezlari bilan 
noaktiv holatda ishlab chiqiladi va xlorid kislota ta'sirida faolla- 
shadi. Pepsin oqsillarni albumoz va peptonlargacha parchalaydi. 
Ximozin yoki shirdon fermenti m e'dada sutning ivishini chaqiradi. 
Ximozin bolalarning m e'dasida ular sut bilan oziqlanganida topila- 
di. Katta bolalarda sutning ivishi m e'd a shirasidagi pepsin va xlorid 
kislota ta'sirida bajariladi. M e'da shirasida mavjud b o ig a n lipaza 
fermenti y o g ia rn i glitserin va y og' kislotalarigacha parchalaydi. 
M e'da lipazasi y o g ia r em ulsiyalanganida ta 'sir ko'rsatadi.
M e'dada oziqalar 4 soatdan 11 soatgacha saqlanadi va m e'da 
shirasi yordamida. asosan, kimyoviy jihatdan qayta ishlanadi. Bun- 
dan tashqari, m e'dalarda oziqalar mexanik jihatdan ham qayta ish­
lanadi. M e'da devori qatlamida juda kuchli muskulli qatlam mavjud 
b o iib , ular silliq muskullardan tashkil topgan. uzunasiga qiyshiq 
va avlanasiga joylashgandir. M e'da muskullarining qisqarishi oziq 
massalarining hazm shiralari bilan aralashishini ta'm inlaydi hamda 
m e'dadan ichakka o ‘tishini ta ’m in etadi.
Emadigan bolalarning m e'dasi ko'proq gorizontal holda jo y ­
lashgan b o iib , chap qobirg'alar ostini to 'lig ic h a egallaydi va faqat 
bola qachon tik turadigan va yuradigan b o ig a n id an keyingina an- 
chagina vertikal holatni oladi.
Yosh ulg'ayishi bilan m e'da o'zining shaklini ham o'zgartiradi.
15 yoshgacha b o ig a n bolalarda doirasimon, 2 -3 yoshgacha noksi- 
mon, yetti yoshdan boshlab voyaga yetgan odamlarning m e'dasini 
shaklini oladi.
Yosh ulg'ayishi bilan m e'daning sig'im i ham orta boradi. Agar 
yangi tug'ilgan bolalarda 30-35 ml ni tashkil qilsa, bir yoshga 
to ig a n id a bu hajm 10 marta ortadi va 300-350 ml ni tashkil etadi.
10-12 yoshga kelib m e'daning s ig im i 1,5 1 ga yetadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

M e’daning muskulli qatlami yosh bolalarda juda zaif rivojlangan 
b o ia d i, ayniqsa, m e'daning asosiy qismi - uning tubi zaif b o ia d i. 
M e’da tubidagi muskulli qatlamning yetarlicha rivojlanmaganligi 
va unga kiradigan qismning ancha katta bo'lishi emadigan bolalar­
da hiqichoq tutishiga yoki qusishning asosiy sababi bo'lib hisobla­
nadi.
Yangi tug'ilgan bolalarda m e'daning bezii epiteliyasi ju d a zaif 
tabaqalashgan bo'ladi, bosh hujayralar hali to 'lig 'ich a yetilmagan- 
ligi sababli xlorid kislota deyarli b o im ayd i. Bolalar m e’dasi bez 
hujayralarining differensiyasi, asosan. yetti yoshga kelib tugalla- 
nadi, lekin o'zining to ’liq rivojiga jinsiy vetilish davrining oxirida 
erishadi.
Yangi tug'ilgan bolalar m e'd a shirasining umumiy kislotaliligi 
unda mavjud bo'lgan sut kislotasi bilan bog'liq. Xlorid kislotaning 
sintezlanish funksiyasi 2,5 dan 4 yoshgacha bo'lgan davrda rivoj- 
lanadi. 4 yoshdan 7 yoshgacha bo'lgan davrda m e'da shirasining 
umumiy kislotaliligi o'rtacha 35,4 birlikni tashkil etadi, 7 yoshdan
12 yoshgacha bo 'lgan bolalarda bu ko’rsatkich 63 birlikka teng 
bo'ladi. M aktabgacha yoshdagi bolalar m e'da shirasidagi xlorid 
kislotaning nisbatini kam miqdorda saqlanishi uning bakteritsidlik 
xususiyatining pasayishiga olib keladi. bu esa bolalarning oshqo- 
zon-ichaklar kasalliklari bilan ko'proq kasallanishga moyil ekan- 
ligini aniq ko'rsatib beradi.
Yangi tu g 'ilg a n bolaning m e 'd a shirasining tarkibida pep­
sin, xim ozin, lipaza ferm entlari sut kislotasi va birikkan xlorid 
kislotalar saqlanadi, M e ’da shirasining past kislotaliligi tufayli 
uning tarkibidagi pepsin fermenti faqatgina sut tarkibiga kiruvchi 
oqsillarnigina parchalaydi. Sut ivituvchi ferment ximozinni faolligi 
bolalar hayotining birinchi vilining oxiriga kelib 256-521 birlik- 
kacha ortadi (bolaning birinchi oyidagi 16-32 birlikka nisbatan). 
Em adigan bolalar m e'da shirasidagi lipaza fermenti 25 % sut 
yog'larini parchalash xususiyatiga ega. Shuni qayd qilish kerakki, 
ona sutining yog'i faqatgina m e'da lipazasi bilan parchalamnaydi, 
balki buni parchalanishida ona sutining lipazasi ham ishtirok etadi. 
Shu sababli sun’iy oziqlantirilgan bolalarda ko'krak sutini emgan
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

bolalarga nisbatan yog'larning parchalanishi doimiy ravishda an- 
cha sekin kechadi. Sigir sutining tarkibida lipaza ju d a kam. Bo- 
lalarning yoshi ortishi bilan lipazasining faolligi 10-12 birlikdan 
35-40 birlikkacha ortadi.
Iste'm ol qilingan ovqatlar turiga qarab m e’da shirasining 
miqdori, uning kislotaliligi va hazmlovchi kuchi (xuddi voyaga 
vetgan odam lardagiga o'xshash) ham o ‘zgaradi. Ona suti bilan 
oziqlanganda past kislotalilik va kuchsiz hazmlovchi xususiyatga 
ega bo'lgan m e’da shirasi ajraladi. Yosh ulg'ayishi bilan m e’da 
shirasi sekretsiyasining tiklanishi bilan avval go:shtga, so'ngra 
nonga yuqori kislotalilik shirasi ajralsa eng past kislotalilik xusu- 
siyatiga ega bo'lgan shira sutga ajraladi. M e’da shirasi ajralishi 
uchun albatta. m e’daga ovqatlar tushishi shart emas, ovqatlarning 
o g ’iz b o'shlig'ig a tushishining o ‘zi shira ajralishi uchun kifoya.
Bu bildirilgan fikrga ishonish uchun itlarni «yolg'ondakam » 
oziqlantirishni kuzatishni o'zi kifoya. Buning uchun hayvonga 
operatsiya vo 'li bilan m e'd a ichiga naychali fistula kiritiladi: ik- 
kinchi uchi esa hayvonning tana yuzasiga mahkamlanadi va tajri- 
ba bajarilmagan paytda tiqin bilan tiqib qoS'iladi. Shunday qilib, 
tayvorlangan hayvonning qizilo‘ngachi kesilib, uning uchlari kesil- 
gan jarohati terisiga tikiladi.
Operatsivadan keyin bir necha kun o ‘tgach, hayvonlar oziqla- 
na boshlaydi, lekin ovqatlar m e’daga tushmaydi. Shu bilan birga, 
m e'da fistulasidan toza m e’da shirasi ajraladi. Bu esa yolg'onda­
kam oziqlantirishdir. Yolg'ondakam oziqlantirish paytida m e’da 
shirasi og ‘iz bo‘shlig‘idagi ta 'm sezuvchi retseptorlarni qo‘z g ;a- 
lishiga javob tariqasida reflektor ravishda ajraladi. M e’da bezlari 
uchun sekretor nervlar bo‘lib adashgan nerv hisoblanadi.
M e'da shirasining ajralishini boshlanishi uchun, albatta, o g ‘iz 
bo"shlig‘idagi retseptorlarni ovqatlar bilan q o ’zg'atilishi shart 
emas. Ovqatlanishga tayyorgarlik k o ‘rish, taomlar haqida gap yu- 
ritish, uning hidi va k o ‘rinishi, ovqatlanish vaqti kislotali, ferment- 
larga boy bo'lgan m e’da shirasi ajralishini chaqiradi. Bu jarayon 
shartli reflektor holatda bajariladi. Shartli reflekslar tufayli, shira 
ovqatlanishdan bir muncha oldin ajrala boshlaydi. I. P. Pavlov bu
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

shirani ishtaha voki zapal shirasi deb atadi. Ishtaha shirasi, m e'dani 
oziqalarni hazm lashga oldindan tayyorlaydi va lining normal ish- 
lashi uchun qulay sharoit varatadi.
Ovqat yeyish akti doimo oziqalarning ko'rinishi va hidi — rne'da 
bezlari uchun shartli q o 'zg'atuvchilar b o iib hisoblanadi. Shun- 
dan kevin og'iz b o 'sh lig 'ig a tushuvchi ovqatlar xuddi shartsiz 
q o 'z g ’atuvchi sifatida ta'sir ko'rsatadi va og'izdagi shilliq pardasi- 
dagi ta'm sezuvchi retseptoiiarni qo'zg'aydi. M e'da sekretsiyasi- 
ning bunday fazasi murakkab reflektor faza hisoblanadi va bu faza- 
da m e'da shirasi shartsiz va shartli reflekslar kompleksi hisobiga 
ajraladi.
Ovqat m e'daga tushganidan keyin. m e'da shirasi reflektor ra- 
vishda ajralishda davom etadi, bu esa m e'daning shilliq pardasini 
m exanik jihatdan qo'zg 'alish i hisobiga yuz beradi. Bu yerda ovqat 
hazm lanishida qon tarkibida aylanuvchi va m e'daning sekretsi- 
yasini gum oral v o i bilan qo'zg'atuvchi 
k i m y o v i y
m oddalar ham 
muhim rol o'ynaydi.
Bu borada go'sht sho'rvasi. qaynatilgan karam, baliqlar, qo'zi- 
qorinlar. sabzavotlar qaynatilgan suvlarda saqlanuvchi moddalar, 
ayniqsa. faoldir.
Bundan tashqari, xlorid kislota yoki hazmlanish mahsulotlari 
ta'siri ostida m e'daning shilliq pardasida maxsus gonnon - gastrin 
hosil bo'ladi va u qonga so'rilib. m e'daning bezlarini sekretsiyasini 
tezlashtiradi.
M e'da shirasining ajralishi turli ta'sirotchilar ta'siri ostida tor- 
mozlanishi mumkin. Buzilgan ovqatning ko'rinishi, uning yoqim- 
siz hidi, ko'ngilga o'tirm aydigan ahvol. ovqatlanish paytida qusish 
m e'da sekretsiyasini tormozlaydi. bu pavtda shiralam ing hazmlov- 
chi ta'siri kamayadi va oziqalar yomon o ’zlashtiriladi.
Sut emadigan bolalarning sut emishi to ’g'ri olib borilsa, ular- 
ning m e'dasi oziqalardan 3 -4 soatdan keyin bo'shaydi.
Katta miqdorda oqsil va yog' saqlovchi ovqatlar m e'dadan 4 ,5 - 
6,5 soatdan keyin chiqib ketadi.