A. R. Babajanov, A. M. Muqumov, Z. X. Xafizova yerdan foydalanishda integratsion boshqaruv

S
vos.3 
=N∙ S
pr 
= n∙t ∙ S
pr (1) 
bu yerda; 
S
vos.3
-yer resurslarini to‘la qayta tiklanish sikli: 
S
pr
-iqtisodiy mahsulotni to‘la qayta ishlab chiqarish sikli: 
N
-iqtisodiy mahsulotni jami qayta ishlab chiqarish sikli: 
n
-yil davomida mahsulot ishlab chiqarish sikllarining soni: 
t
- obyektni faoliyat ko‘rsatish yillarining soni. 
Yer resurslarini yangidan qayta tiklash sikli ishlab chiqarish shartining 
o‘zgarishi bilan, ya’ni obyektni rekonstruksiyasidan keyin yoki bo‘lmasa ushbu 
korxona to‘la tugatilganidan hamda yer uchastkasida yangi obyekt qurilishi bilan 
boshlanadi. Rekonstruksiya qilingan holda (yangi texnologiyalarni hisobga olish 
asosida) oldingi yer uchastkasida ancha yuqori quvvatli qurilmalar joylashtiriladi, 
qaysiki ular oldingi yer uchastkasidan ancha samarali foydalanishni ta’minlaydi yoki 
bo‘lmasa oldingi quvvatdagi qurilmalarga yer iste’moli (maydoni) qisqartiriladi. 
Shunday qilib, siklning uchinchi bosqichi–yerni qayta tiklash–yangi obyektini qurish 
yoki mavjud o’ektni rekonstruksiya qilish jarayonida amalga oshiriladi hamda u yer 
uchastkalarini gorizontal va vertikal tekislash, tuproq-gruntlarning fizik-mexanik 
xususiyatlarini yaxshilash va hokazo maqsadlar uchun tayyorlashni oladi. Bundan 
ushbu ishlarni amalga oshirish sarf-harajatlari yerni qayta tiklash qiymatini aniqlaydi. 
Tog‘-kon mahsuldorlik iste’moli vaqt bo‘yicha to‘la tog‘ jinslarini qayta ishlash 
qayta tiklash siklining summasiga teng bo‘ladi (yoki loyihada ko‘zda tutilgan 
bosqichlar bo‘yicha), Yerni qayta tiklash bosqichi esa buzilgan yerlarni rekultivatsiya 
qilishga mos bo‘ladi (karerlar,shaxtalar va hok.). Transport obyektida yer 
uchastkalarini 
qurishga 
tayyorlash 
avtomobil 
yo‘llarini 
profilini 
yaratish,metropolitenni qurish va undan foydalanishda gruntlarni ishlash vositasida 
temir yo‘l polotnalarini, tunnellarni yaratishdan iborat bo‘ladi. Yerlarni taqsimlash 
bosqichi transport obyektlarini qurish uchun yer uchastkalarini ajratib berishni o‘z 

---

106 
ichiga oladi,vaqt bo‘yicha yerdan foydalanish bosqichi obyektni rekonstruksiya 
qilishganiga qadar yoki o‘z faoliyatini to‘la tugatguniga qadar iqtisodiy mahsulotni 
barcha to‘la qaytatiklash sikllarining summasidan iborat bo‘ladi. Yerni qayta tiklash 
bosqichi uni qaytadan loyihalash yoki qandaydir boshqa bir obyektga moslashtirish 
asosida oldingi yer uchastkasini qisqartirish yoki kengaytirishni o‘z ichiga oladi.
Qishloq xo‘jalik ishlab chiqarish mahsulotlari uchun aksariyat hollarda yerlardan 
foydalanishning rejimli mintaqalarini o‘rnatish xarakterlidir. Ishlab chiqarish 
obyektlarini ishlash muddatlari, qoidaga binoan yirik bo‘lganligi sababli (bir necha 
yildan bir necha o‘n yillargacha), iqtisodiyotning bu tarmoqlarida yer resurslarining 
qayta tiklash sikli ham uzoq muddatlidir (qishloq xo‘jaligidan farqli o‘laroq). 
Ijtimoiy sohada (uy-joy qurishlari, maktabgacha, maktab, davolash, madaniy- 
ma’rifiy va boshqa obyektlar) Yerlardan foydalanishasosan, obyektlarni 
qurish,obodonlashtirish va ularni kenglik-operatsion asos sifatida keyingi foydalanish 
yer uchastkalarini loyihalash bilan bog‘liq. Yer uchastkalarini qayta tiklash sikli bu 
sohada ham yirikdir. 
Demak,iqtisodiy mahsulotni qayta ishlabchiqarish siklida yer turlicha rol 
o‘ynasa-da, ishlab chiqarishning almashtirib bo‘lmaydigan omili hisoblanadi. Yer 
resurslaridan foydalanish sikllik xarakteriga ega, har bir sikl resurs holatining uchta 
fazasini o‘z ichiga oladi. Ular yerni to‘la qayta tiklanish siklini yaratadilar. Barcha 
uchta faza yerdan foydalanish samaradorligini yaratish manbaasi hisoblanadi, buni 
yer resurslaridan oqilona va samarali foydalanishni ta’minlash uchun hisobga olish 
zarur. Mamlakatning mavjud Yerdan foydalanishi uchun yerni qayta tiklanishining 
ochiq sikli xarakterlidir.