A. R. Babajanov, A. M. Muqumov, Z. X. Xafizova yerdan foydalanishda integratsion boshqaruv

Yerning 
tabiiy resurs 
sifatigagi 
xususiyatlari 
Qishloq xo’jaligida foydalanish mavsumi 
Boshqa tabiiy omillar bilan bir vaqtda 
(yorug’lik, suv va b.) foydalaniladi 
Mehnat taqsimoti mavjud emas 
(jarayonlarning birgalikdagi xarakteri) 
Q.x. yerlarining to’la sikli boshqalaridan 
farq qiladi 
Qayta ishlab chiqarish-murakkab biologic 
jarayon 
ishlab chiqarish jarayon 
va undan so’ng qayta ishlab chiqarish 

---

104 
-qishloq va o‘rmon xo‘jaligida, sanoatda va transportda, ijtimoiy va rekreatsion 
sohalarda yer resurslarining to‘la qayta tiklash sikllari o‘zlarining muddatlari 
bo‘yicha tubdan farq qiladilar. 
Sanoat mohiyatidagi yerning iqtisodiy mahsulotni qayta ishlab chiqarish 
siklidagi rolini ko‘rib chiqamiz. Birinchi asosiy xususiyati shundan iboratki,bu joyda 
yer faol rol o‘ynamaydi (qishloq xo‘jalik yerlariga nisbatan),ishlab chiqarishning 
asosiy omillaridan (ammo bosh omili emas) biri hisoblanadi (18-rasm). 
Iqtisodiyot
mahsuloti
Texnologiya 
 
18-rasm. Iqtisodiy mahsulotni qayta ishlab chiqarish siklida sanoat 
ishlab chiqarishning asosiy omillari [66]. 
 
Sanoat obyektini qurish rejalashtirilganda ma’lum miqdordagi yer uchastkasi 
ajratib beriladi (yer taqsimlash bosqichi R). Yer ishlarining boshlanishi bilan 
obyektda bino va inshoatlarning poydevori uchun chuqurlar qaziladi, zaruriy hollarda 
uchastkada yer osti suvlari chiqarib tashlanadi, tuproqlarni mahkamlash ishlari 
bajariladi va hok, ya’ni ishlab chiqarish binolari va inshoatlari uchun yer 
uchastkasining ustki qismini moslashtirish amalga oshiriladi, bu joyda yer ishlab 
chiqarish binolari, qurilmalari va inshoatlarini joylashtirish uchun kenglik asosi rolini 
o‘ynaydi. Mahsulot ishlab chiqarish boshlanishi bilan (iqtisodiy mahsulot) yer ishlab 
chiqarish vositasi rolini, moddiy ishlab chiqarish uchun zaruriy shartni bajaradi, 
mahsulot ishlab chiqarish bosqichida (P
r
) yerni resurs sifatidagi ishlab chiqarish 
О 
V 
P 
Jamg’arma fondi 
R 
kapital 
R 
V 
mehnat

---

105 
iste’moli ro‘y beradi (shuningdek boshqa resurs turlari). Keyin mahsulotni taqsimlash 
va almashtirish bosqichi ro‘y beradi, uni qayta ishlabchiqarish sikli iste’mol 
bosqichini yakunlaydi. Mahsulotni iste’moli bosqichida aylanma kapitalning qayta 
tiklanishi hamda Yerdan tashqari ishlab chiqarishning barcha asosiy omillarini qayta 
tiklash ro‘y beradi. Keyin kapital taqsimlanishi ro‘y beradi va shunga mos tarzda-
yerdan tashqari barcha turdagi resurslarning taqsimlanishi ro‘y beradi. Shunday 
qilib,sanoatda iqtisodiy mahsulotlarning har bir yangi qayta ishlab chiqarish siklida 
yerni resurs sifatida yangidan qayta tiklash va taqsimlanishi ro‘y beradi. Yerni 
yangidan qayta tiklanishiga hamda uni taqsimlanishiga talab (ya’ni yer resurslarini 
yangidan qayta tiklash siklida) ushbu obyekt faoliyatini tugatish hamda mahsulot 
ishlab chiqarishni nihoyasiga etishi bilan boshlanadi. Shunday qilib, sanoatda yer 
resurslarini to‘la qayta tiklash sikli obyektni butun faoliyati davridagi iqtisodiy
mahsulotni to‘la qayta ishlab chiqarish (S
pr
) jarayonining summasiga teng, ya’ni